“MAYSA, dua, tallo, uppat, lima…” Binilang ni Ama Lucio ti pito a burnay iti sirok ti balayna. Iti bakrang ti tunggal maysa a burnay, adda nailanad a “lima a tawen,” a kayatna a sawen a lima a tawenen ti basi a linaon ti tunggal burnay.
Inin-inayad ni Ama Lucio a linukatan ti maikapito a burnay. Naabbongan daytoy iti nagango nga ubbak ti saba. Nairut ti pannakakalubna. Apaman a naluktanna ti burnay, immanges iti nauneg ti lakay ta nasay-upna ti nagsaknap nga ayamuom ti basi. Nagkatawa; indekketna ti agongna iti ngarab ti burnay.
“Naimas daytoy a basi!” kinunana a siraragsak. “Ilakok iti sangapulo a pisos ti maysa a damajuana idiay pagpasukmonan ni Atanud Carda! Hmm, pirak daytoyen!”
KLASIKO A SARITA: Armageddon
“Hmm…hmm…! No rummuar ti basi agtaud dagiti natagari!” kinuna ti maysa a babai iti likudan ni Ama Lucio.
Timmaliaw a sikikigtot ti lakay. “Leona!” kinunana. “Pudno a mangigkigtotka! Ania ti damag? Ni Satur? Sadino ti yanna?”
“Diak ngarud ammo no sadino ti yanna ita, ama,” insungbat ni Leona iti natamnay a timek. “Ngem ita, adda idiay army. Naayaban itay naminsan a bulan. Iti naudi a suratna kaniak, kinunana nga addada kano idiay Pangasinan…”
Saan a natuloy ni Leona ti nagpalawag ta simrek ni Sancho, maysa a baro a nakuttong. Napaliiw ni Ama Lucio a nabessag ken agtigtigerger ni Sancho. Kasla nga agam-amangaw, dina ammo ti aramidna. Madanagan unay.
“A- ama… Lu-Lucio,” kinuna ti baro. “Adda… dan!”
“Ania ti adda? Asino ti adda? Adda gumatang iti basi?” sinaludsod ni Ama Lucio a sigagagar.
“Ha… Hapones!” imbalikas ni Sancho ket dagus manen a nagtaray a rimmuar.
Naikuleng ni Ama Lucio gapu iti impadamag kenkuana ni Sancho. Miningminganna ni Leona. Bimsag ti babai. Nagpinnerrengda. Kalpasanna, nagdumog ti babai iti abaga ti lakay.
“Ama... adda dagiti Hapones… dagiti kabusor!” insainnek ni Leona. “Ket… Diosko! Ikanawam koma ni Satur! Jesusko, kaasiam ti asawak!”
“Isunan, iha!” inyandingay ni Ama Lucio iti naliday a babai. Pinikpikna ti abaga ni Leona. Kalpasanna, pinidutna ti maysa a buyuboy sa intakona iti burnay a naglaon iti nasin-aw a basi. Imminum ni Leona. “Makitam, iha? Naimas ti basi, saan?” intuloy ni Ama Luncio. “Ita, awanen ti riribuk ti ulom! Uminumka manen! Kaaduem! Ibusem! Ala pay! Ala ketdi! Kasta, anakko!”
“Dios ti agngina, ama,” kinuna ni Leona idi nakainum ket inyawatna ti buyuboy iti lakay. “Pudno a naimas ti basim, ama!”
“Kasta ti agaramid iti basi! Lima a tawenen daytoy a basi,” kinuna ni Ama Lucio ket intakona manen ti buyuboy iti burnay ta isu met ti sumublat nga uminum. “Daytoy sangabuyuboy a basi nga inumek, Leona, pangrambak iti panagballigi da Filipinas ken Amerika!” kinunana sa ininumna ti linaon ti buyuboy. Saanna nga ibbaba ti ulona inggana iti saan a naatianan ti buyuboy.
“Sapay koma, ama, ta maparmek dagiti kabusor tapno sumangpet ni Satur iti mabiit!” Limmabaga ti pingping ni Leona. Natarabit ti panagbalikasna ket natured metten ti timekna.
“Anakko, mangnamnamaka! Sumangpet ni Satur… no saan nga ita, inton malem!” Iniggaman ni Ama Lucio ti nalamiis nga ima ni Leona. “Iha, saanka nga agdandanag. Saan a parnuay ti basi a nainumko. Pudpudno… mangnamnamaka.”
Iti saan a nagbayag, nagbettak ti maysa a bomba iti adayo. Sinaruno ti ariwengweng dagiti eroplano iti tangatang. Dinanggayan met ti napigsa a timek ti kanyon.
Nagakub ti lakay. Nagparintumeng ni Leona.
“Ama, agtalawtan ditoy… asideg dagiti kabusor!” kinuna ni Leona a sititigerger. Inggiddatona ti timmakder sa ginuyodna ti lakay nga inturong iti ruar.
“Ha! Ha! Leona, adayo, adayo dagiti kabusor!” Nagkatawa ni Ama Lucio. Ngem pudno a nagintutured laeng ti lakay!
Nagkanalbuong manen ti kanion. Kasla asideg manen. Dua nga eroplano ti nagampayag iti ngatuen ti balay ni Ama Lucio.
“Pse! Bay-am latta dagiti nadawel a tattao! Ipagarupda ngata a mapagtalawdak ditoy balayko! Por Dios, Leona, saan! Nakail-ilala dagiti basik!”
“Ngem no patayendaka, ama?” kinuna ni Leona a sidadanag. “Agtalawta ketdin!”
Rimmuar da Ama Lucio ken Leona ket nagturongda iti kalsada. Nakitada dagiti naruay a tattao nga agtataray. Adda met dagiti naglugan iti ulnas, nagpaguyod iti karison ken nagsakay iti nuang, baka wenno kabalio. Nakitada dagiti nagawit iti bugsong, dagiti ubbing nga agsasangit, dagiti binakbaki a manok ken dadduma pay nga ayup a mabalin nga ipakni dagiti agtagikua.
“Ama Lucio! Leona!” impukpukkaw kadakuada dagiti naglabas a kakailianda. “Agtalawkayon! Panawanyo daytoy nga ili! Addan dagiti kabusor!”
Nagpalpaliiw met ni Ama Lucio. Nagpampanunot. Simken kenkuana ti panagbuteng idi nakitana dagiti naruay a tattao nga agturong iti away ken bambantay.
“Ania ti aramidenta, ama?” sinaludsod ni Leona a sibubuteng.
“Ti naimbag, iha, bugsongemon dagiti pagan-anaymo ta inka idiay away… Umadayoka! Inka idiay Bantay Salladay! No sumangpetto ni Satur, umaynakanto sapulen. Tuntonennaka… uray sadino a lugar ti yanmo!”
“Ket sika, ama?”
“Siak? Dinak pakadanagan. Makitam dagiti binurburnay a basic iti sirok ti balayko? Masapul dagitoy ti panagbatik. Bantayak dagitoy! Nakail-ilalada! Lima a tawen nga inur-urayko ti panagingelda ket iti apagdarikmat panawak ketdin dagitoy? Saan a mabalin! Agbatiak!” inkeddeng ti lakay a sipupungtot. Kalpasanna, pinetpetanna iti nairut ti dakulap ni Leona. Naliday ti timekna a nagsao: “Anakko, panawannak! Inka idiay bambantay! Aglemmengka! Sapulenkanto idiay… duakaminton ken Satur!”
“Agannadka ngarud, ama,” kinuna ni Leona sa pinidutna ti binugsong a pagan-anayna. “Ni Apo Dios ti mangikanawa kenka,” insilpona sa sinurotna dagiti naruay a tattao a nagturong iti bantay.
Apaman a nailingeden ni Leona, nagsubli ni Ama Lucio iti sirok ti balayna ket nagtugaw iti ngarab ti maysa a burnay. Pinampanunotna ti naimbag nga aramidenna kadagiti basina. No adda la koma gumatang kadagitoy! No koman mabagkatna la koma dagitoy tapno maikanawana kadagiti naranggas a kabusor! No la koman mainumna amin a mamimpinsan tapno masupapakan ti adu a rigrigatna a nangaywan kadagitoy ken ti tuokna a nagur-uray iti adu ken nabayag a tawen!
Saan a masurotan ti lakay ti umno nga aramidenna. Tumugaw sa man met la tumakderen. No saan, agpagnapagna.
Nagsasaruno dagiti kanalbuong ti bomba ken kanion. Nagkintayeg pay ti daga. Nagparintumeng ni Ama Lucio iti nagbabaetan dagiti burnay. Sinalikepkepanna dagitoy.
Butengna ti napalalo, ngem iti apagdarikmat, nalagipna ti uminum iti basi tapno tumured. Intakona ti buyuboy iti basi ta uminum koma. Ngem idi itayagna koma iti bibigna ti buyuboy, dua a tattao ti nakitana iti ridaw. Nagkawesda iti paspasig a khaki. Adda espada ti maysa ngem awan armas ti maikadua. Nalasinna a Haponesda gapu iti kallugongda.
Imbaba ni Ama Lucio ti buyuboy ket kinuna: “Gagayyem! Sumrekkayo!” Adda panagamak ‘toy lakay ngem pinilitna a pinatured ti nakemna, pinagragsakna ti rupa ken timekna. Ammona met bassit ti agsao iti Ingles, isu a pinangat-atiwna idi kadagiti padana a lallakay no makainumda iti basi. “Come, friends!” insarunona manen.
“Ha! Hiripinoka?” sinaludsod ti Hapones nga addaan iti espada.
“Si, señor… ay, yes, sir! Ay… kua… wen, apo!” pinagdadaraddan nga insungbat ni Ama Lucio.
“Eh, you aron?” sinaludsod manen ti Hapones.
“Me? Oo, yes… am alone! Sisiak!” insungbat ni Ama Lucio. “Sika, aronka met?” insublat met ni Lakay Lucio a sinaludsod.
“Kapitan daytoy,” kinuna ti lalaki nga awan armasna. Isu ti makunkuna nga interpreter ti Hapones.
“Senior Kapitan!” insawang ni Lakay Lucio, ngem nasdaaw unay idi nangngegna ti interpreter a nagsao. Maysa gayam nga Ilokano! Immasideg ti interpreter ken ni Ama Lucio. Immasideg met dagiti soldado a Hapones, nga adda gayam iti ruar itay, ket inaribungbonganda ti lakay.
“Eh, you very good-ka, eh?” kinuna ti Hapones a nagtungtung-ed. Nagkatawa ket nagparang dagiti dadakkel ken napudaw a ngipenna. “Wat arusu?” sinaludsod ti kapitan ket intudona dagiti binurnay a basi.
Inlawlawag ti interpreter ti saludsod ti kapitan idi kinudkod ni Ama Lucio ti ulona gapu ta saanna a naawatan ti sao ti Hapones. “Ania kano dagita?” kinunana.
“Basi! Good Filipino drink!” insungbat a dagus ni Ama Lucio. “Like drink basi?”
“Oo… oo! Very good Hiripino, eh?” kinuna manen ti kapitan ket dinagusna nga inasut ti espadana. Nagsanud ni Ama Lucio; bimsag. Nagtibbayo. Napalaus ti butengna. Impagarupna a papatayenen ti Hapones. Ngem immanges iti nauneg ket nabang-aran ti barukongna idi nakitana ti Hapones a siisem a nanglikiat kadagiti kalub dagiti burnay. Iti apagkanito, nagsaknap ti ayamuom ti basi iti dayta a disso.
Iti naimatangan ni Ama Lucio nga inaramid ti kapitan, kas pay nagburek a dagus ti darana gapu iti nalaus a gurana iti Hapones. Naluktan aminen dagiti binurnay a basi a dinungdungngona! Umasideg koma ni Ama Lucio a manganawa iti kapitan ngem inggawid ti interpreter. Insublatna a pinerreng ti interpreter iti nasakit, ngem naawatanna ti kayat a sawen ti interpreter babaen ti langana.
Isu met a nagsao ti kapitan iti pagsasao ti Hapones. Saan a naawatan ni Ama Lucio, ngem dagus a nagriaw dagiti soldado sa nagsisinnublatanda nga intako ti buyuboy kadagiti burnay ket nagiinumda iti basi.
Saan nga imminum ti interpreter. Nupay kasta, inarasaasanna ni Ama Lucio sa intudona dagiti tallo a baboy a sigagalut iti sirok ti agdan.
“Partiem dagita tapno adda sidaenda,” kinuna ti interpreter. “Ibagam iti kapitan ta isuda ti agparti.”
“Captain, I have pigs; want to eat baboy?” kinuna a dagus ni Ama Lucio. “Eat! Mangan!”
“Very good Hiripino, eh! Tomodachi!” kinuna ti kapitan sa intudona dagiti baboy kadagiti kakaduana. Iti saan a nagbayag, napartin dagiti tallo a baboy a nalulukmeg.
Saan laeng a dagiti baboy ni Ama Lucio ti naparti no di pay ket dagiti lima a kawitan a para pallotna. Nupay kasta, awan ti tagtagari ti lakay.
“Tomodachi… Hiripino and Japang friends!” dinagdagullit ti kapitan ken ni Ama Lucio. Kasta met dagiti sangapulo a soldado a buyot ti kapitan.
Nagrarambak dagiti Hapones iti uneg ti balay ni Ama Lucio. Kasla nabisbisinanda. Napalalo ti panaglalaawda. Saan a nagsarday ti panaginumda iti basi. Nupay saan unay a naluto ti baboy ken manok, nagiinnagawanda ti nagkinnit.
“Hiripino friends, arigato! Go Japang, huh?” kinunkuna ti kapitan ken ni Ama Lucio. Nabarteken ti Hapones; naibasbasingen, ket dandani saanen a makabalikas.
Iti saan a nagbayag, dagiti riri ken ariwawa a kasla saan nga agsarday, nagbalinen a linak ken ulimek. Nagtalna dagiti soldado agraman ti kapitan. Nagiddada iti datar, a nabasa iti paspasig a basi ken napno kadagiti tulang ti baboy ken manok a nagkinnitan dagiti Hapones. Pudno a paspasigda a nabartek, ket nakaturogdan.
Ti interpreter laeng ken ni Ama Lucio ti saan a nakaturog. Binuybuya ni Ama Lucio ti espada a naisagpaw iti barukong ti nabartek ngem matmaturog a kapitan dagiti Hapones. Nagsidunget ti nakem ‘toy lakay, nangruna idi nakitana dagiti nakaidda a soldado iti balayna. Nalagipna pay dagiti tallo a baboyna ken dagiti lima a nakail-ilala a baudna. Nalagip ti lakay ti agibales.
Ngem adda ti interpreter iti sibayna. Nagalikaka ni Ama Lucio. Nalabit maysa a natiri nga espia daytoy, kinunkunana iti nakemna.
“Napintas nga agpayso ti espada ti kapitan, gayyem!” indayaw ni Ama Lucio a pinangtingitingna iti interpreter.
“Hey! Agtalnaka!” kinuna a dagus ti interpreter ket nagrupanget pay a dagus. Kalpasanna, inasutna ti bayoneta iti siket ti maysa a Hapones a matmaturog iti sibayna.
“Por Dios! Pakawanen…!” kinuna ni Ama Lucio ket nagparintumeng idi naimatanganna ti iramid ti interpreter a nangsango a dagus kenkuana.
“Ssst! Agtalnaka!” inlapped ti interpreter iti panagpakpakaasi ti lakay nga agtigtigerger. Imbabana ti bayoneta sa immisem. “Saanka nga an-anuen!”
“Ay, Diosko!” insennaay ti lakay a nabang-aran pay.
“Naturedka?” sinaludsod ti interpreter ken ni Ama Lucio.
“Ania a kinatured?” inyarasaas ni Ama Lucio.
“Daytoy a kinatured!” kinuna ti interpreter, ket naimatangan ni Ama Lucio ti panaglabaga dagiti mata ti kasasaona. Makapungtot la unay ti langa ti lalaki, ket dinagdagus ti lakay ti timmallikud ta saanna a naibturan a buyaen ti interpreter a nangibagsol iti natadem ken nasilap a bayotena iti karubkob ti kapitan dagiti Hapones!
“Come on, Old boy! Help! Tumulongka!” kinuna ti interpreter ken ni Ama Lucio, ket nagkatawa iti napigsa. Dinagus met ni Ama Lucio ti nangasut iti bunengna a naisaluket iti diding ti balayna sa tinadtadna dagiti awanan buok nga ulo dagiti matmaturog a Hapones.
“Ha! ha! Rummuar met laeng dagiti basi, baboy ken manokmo!” impaggaak ti interpreter.
Apaman a napapatayda amin dagiti nabartek a Hapones, pinidut ti interpreter ti espada sa inawisna ni Ama Lucio tapno dagdagusenda ti pumanaw. Kasanguanan ti ipapanawda, insuyat ni Ama Lucio ti sangalata a segden kadagiti bangkay dagiti Hapones sa sinilmutanna. Apaman a gimmil-ayab ti apuy, nagtapuakda sa nagtarayda a nagturong iti away.
Nakadanonda idiay tuktok ti Bantay Salladay iti ruar ti ili. Nagsardengda ket tinaliawda ti disso ti ili. Nakita ni Ama Lucio a napuoranen ti balayna; dagiti laeng immuring nga adigi ti natda a sitatakder. Nakitana met dagiti sangaarban a buyot ti Hapones a nagkarga kadagiti natay a kakaduada.
“Nakallalagip nga aldaw, Ama Lucio!” kinuna ti interpreter iti lakay a naikuleng.
“Wen!” kinuna ti lakay. Sa innayonna a sisisiddaaw, “Apay nga ammom ti naganko?”
Inikkat ti interpreter ti kallugongna nga inted kano kenkuana ti kapitan a Hapones ket dagus a nagparang ti napukisan nga ulona. Inuyosna met ti badona a khaki. Kalpasanna, nagkatawa.
“Saturnino, anakko!” impukkaw pay ni Ama Lucio iti nalaus a ragsakna. “Satur! Ay, Satur! Diak impagarup a sika! Nalaingka a manglimlimo, anakko! Pulos a dika nalasin!”
“Wen, siak, uliteg,” insungbat ni Satur. “Natiliwdak dagiti Hapones idiay Lingayen, ket inaramatdak metten nga interpreter. Ita, makitada no asino ti maallilawda! Ha!” Nagkatawa manen ni Satur.
“Uliteg! Uliteg!” ti naigiddato a nangngeg ti lakay iti maysa a suksok iti likudanna. Nakigtot ti lakay. Pinidutna ti espada ti Hapones sa intayagna, ngem nangngegna manen ti nagsao: “Madanaganak unay gapu kenka!”
“Leona,” kinuna ni Ama Lucio a sisisiddaaw.
“Kayatko koma ti agsubli gapu ta nakitak ti balaymo a nauram!” kinuna ti babai a nagtaray iti asideg da Ama Lucio ken Satur. Ngem saanna a natuloy ti nagsarita ta kasla natalimpungaw apaman a naperrengna ni Satur.
“Ni Satur daytoy… Malasinmo ti asawam?” sinaludsod ni Ama Lucio nga umis-isem idi naimatanganna dagiti dua a naikuleng.
“Satur! Asawak!” Dinagdagus ni Leona nga inarakup ni Satur.
“Eh, very good Filipino, eh?” kinuna ni Ama Lucio, ket insaadna ti kallugong ti Hapones iti ulo ni Satur. Nagtugaw ti lakay sa pinagsikkawilna dagiti sakana. Kalpasanna, kinautna ti upiganna. Maysa a botelia a bassit ti inruarna, a dinagusna nga ininum ti naguneg. Napno ti botelia iti nasin-aw a basi. “Ah, ah!” kinunana apaman a nakainum. “Basi, makaited iti kired… ken patay to Japang!”
Nagdanggay da Satur ken Leona a nagpaggaak.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 28, 1949 sa iti Septiembre 17, 2018 a bilang.)
