NAISANGSANGAYAN ti kinasipnget ti maikaduapulo a rabii a panangpadpadaan ni Nana Agripina ken ni Conrado a buridekna. Dagiti uni ti kuriat ken ararawan makidanggayda iti makapaarigenggen a pukkaw ti kullaaw a manglawlawlaw iti purok. Nakadikkumer ni Nana Agripina iti sakaanan ti kalalainganna’t daeg a balay. Iragragutok ti barukongna ti nagkatlo a saem: pannakailiw iti anakna a nagpukaw, pananggura kadagiti saan a mangikaskaso nga annakna, ken ladingit a gubuayen ti lagip dagiti pimmusayen nga annakna.
“Saanmo a nadanon ni Padi, Pacing?” dinamagna iti katulonganda a nakapannimid iti abayna.
“Adda kano napananna a nasisita unay, nana.
ABABA A SARITA: Gingginammol
“Sadino kano, ‘ya? Awan sa man la ti panangikasoda iti adidan. Dida met umay dumamagen.”
“Mabalin a saan met a kasta, nana,” inlibak ni Pacing. Dina nadanon ti padi nga anak ti baket iti kombentona ta napan nakisugal. Kas kuna ti babaonen ti padi, agmadiong ken agpintakasi kano. Saan laeng a dayta. Barkadana dagiti miron ket pasarayda kano agparti iti aso ken agbartek iti kombento. Naimbag koma met no dagiti miron ti sumuko iti kinaimbag ngem kasla ti padi payen ti mademonio.
“Sadino ngata nga agpayso ti napanan ni Conrado?” nakuna ti baket.
“Iti naudi a pannakakitak kenkuana, agdardaras ken agpupungtot. Nabessag ken nakuttong. Kasla agtigtigerger. Binugkawanna pay ti nagmaneho iti dyip a naglugananna.”
“Dimo la dinamagen no papananna?”
“Mabutengak met iti daydi a langana, nana. No taktakek iti langana, nakaramanak la ketdi.”
“Diak ngarud maawatan ta uray no kasdiay a nasubeg ni Conrado, ipatpategko pay laeng.”
“Kasta man met ti maysa nga ina, nana. Uray pay ibelleng ti anak ti ina, ti ina dinanto maaramid dayta.”
“Ket dimo met nadanon ni Paulino?”
“A-e, saan, nana,” kinuna ni Pacing. Kasano koma nga ibagana ti pudno iti maladladingitan a baket? Pinagur-uray ni Dr. Paulino iti nabayag gapu ta madama idi ti komperensia maipanggep kano, kas inkissiim ti babaonen, iti balabala dagiti mangngagas a mangpaadu iti mapastrekda iti singirenda iti agpaagas ken panangin-inutda a mangpaimbag iti masakit.
“Doktor, nagpukaw ni Conrado ket kalikaguman ni nana ti tulongyo a mangsapul kenkuana,” malagipna ti kinunana ken ni Dr. Paulino idi agsangoda.
Nagrupanget ni Paulino. “Ania ti pakibibiangak iti dayta a kabsatko? Adda metten nakemna. Adda bagik ken pamiliak a pakaringgorak.”
“Ngem ni nana ti maringgoran...”
“Bay-am latta. Malabesto. Bay-am nga agsublinto dayta bayanggudaw a kabsatmi no mapanunotna.”
“Ngem, doktor, agbebessag, agkakapsut idi naudi a nakitami...”
Nagpaggaak ni Dr. Paulino. “Adu unay a pakariribukam, Pacing. Agserbika laeng ken ni inang a kas iti pagayatam ket saan a dakes no isaganaam met ti masakbayam... Ket saannakam’ met unay a bibiangan!”
Sililimed a tinabbaawan ni Pacing ti mangngagas.
“Inton bigat, Pacing, kuyogennakto. Intanto iti yan da manangmo a Rosalia ken manongmo nga Inggo. Pagtitinnulongantayo a biroken ni Conrado,” kinuna manen ni Nana Agripina.
“A-e, ngem nakapsutkay unayen, nana. Bay-andakamin ken Sendong. Isuda ti rumbeng nga umay dumamag kadakayo ta adu a rigrigatyo kadakuada. Umayda koma amaden ti masapulyo.”
“Natayen, Pacing, dagidi annakko nga addaan iti kasta a panagpuspuso.” Naliday ti nganngani saan a makaasngaw a timek ti baket. “Diak patien nga umayto pay dumamag da Paulino wenno ni Padi. No napategak pay, simmarunoda koma kenkan.”
“AH, dakayo gayam, nanang!” Inarakup ni Maestra Rosalia ti baket idi mailukatna ti ridaw.
“Wen, anakko, ta nasken ti ipadamagmi kadakayo.”
“Umunegkayo ngarud ngem diak makabaybayag ta masapulnak ti gobernador.”
Kimmudrep ti namnama ni Nana Agripina. Sapay no di binalabalana ti panagpakuyogna.
“Apay a gumangganatka, Rosalia?”
“Gapu ta siak ti taltalken ti gobernador, nanang. Kombension amin a mangisursuro ita. No maladawak, agungetto manen ni Gobernador.”
“Di met sika ti katurayan iti dibision, aya? Apay a kabutengmo ti gobernador idinto a saannan sa met a bibiangan ti pagadalan? Talken wenno tarakennaka, anakko?”
“Ngem agsubsubadak laeng iti naimbag a nakem. Ngannganiakon agsuperintendente gapu kenkuana.” Kinita ni Rosalia ti pagorasan iti pungopunguanna. “Nanang, ibagayo ti pakariribukanyo.”
“Saanen, awan ti panawenmo kaniak. Makitak ket agdardaraska unay. Mabutengka no mapaguram ti mangipabpabulod kenka iti gambang a sarukod ti bileg ken ti pangpanganam. Kenka, dagita lattan ti napateg. Saanen a nasken ti inam wenno dagiti kakabsatmo.”
“Maawatandak koma, nanang. Agsublikayonto wenno umayakto no malpas ti kombension. Pacing, makaammokayon ken ni nanang,” kinuna ti maestra ket timmallikud lattan.
Nabati ti baket ken ti katulongan a nangsipsiput ken ni Rosalia agingga iti nailinged daytoy. Naglusdoy ti baket. Immarayat dagiti katulongan. Idi naipaiddada, nagkikinnissiimda. Binabalawda ti pimmanaw a seniora.
“Adda pay laeng namnamak, Pacing. Inta kada Inggo ken Nando. Nangatodan ket nalaka laeng a mabirokanda ni Conrado no kayatda. Sapulenda met ngata ti kabsatda ta dida met kayat a lumdaangak lattan,” impakaammo ni Nana Agripina idi makaawidda.
“Aginanaka ketdin, nana.”
“A, dayta ti saan a mabalin. Bay-am a matayak a mangbirbirok kadagiti nayaw-awan nga annakko a nakalipaten iti inada. Ita ta naikkakon iti nasayaat a pagsapulan dagiti annakko, didak metten tulongan a mangkita ti pagimbagan ti inaudi a kabsatda. Mabalin kadi a natalinaayto ti panagbiag dagiti annakda no dida mapasubli ti nasayaat a kasasaad ni Conrado? Managbaybay-a unay dagitoy nga annakko, Pacing. Managimbubukodda.” Nagsennaay ti baket. “Dumtengto daytoy a kasasaadko iti amin a kakaarruba ket mapukawto metten ti panagraemda kaniak. Anianto ti masaoda? Baket Agripina, addaan iti rineprep nga annak ngem awanen ti uray maysa laeng a mangisakit kenkuana?
“Ania pay ngarud ti pamuspusantayo, nana?”
“Inta ken ni Inggo ket dawatenta a sapulenna ni Conrado.”
“BAY-ANYO ta pasapulko ni Conrado kadagiti soldadok,” kinuna ni Inggo.
Nabang-aran ni Nana Agripina. Sililimed a naayatan ni Pacing.
“Intayo sarungkaran ni Inggo,” kinuna ni Nana Agripina kada Pacing ken Sendong kalpasan ti makadominggo.
Nasdaawda iti naimatanganda idi sumrekda iti inaladan ni Teniente Domingo. Naarkosan ti minuyongan: adda parambak a maangay. Adda sumagmamano a naipusing a paris nga aglilinnailo.
Immasideg ni Sendong iti guardia. “Yan ni Teniente Domingo?” sinaludsodna.
“Adda dita uneg.”
“Mabalin kadi a kasarita?”
“Saan pay ta adda pakariribukanna.”
“Ammoyo kadi ti maipanggep iti nagpukaw a kabsatna?”
“Nagpukaw a kabsatna? Kasla… nasaona iti naminsan ngem idi met laengen.”
Nadismaya ni Sendong. Tinaliawna ti sirok ti kaimito a nakaiparadaan ti dyip a pagin-inanaan da Nana Agripina ken Pacing. Awan ti pagilasinan a mangngegda ti pagsarsaritaanda iti guardia.
“Kayatmo a sawen a bayat ti makalawas, saanna a pinasapul ti kabsatna?”
“Saan met. Maringgoran ketdi, a, a mangisagsagana iti daytoy a parambak. Ammom, lakay, nadaeg daytoy. Naawis amin nga agtuturay, nangruna dagiti adda iti benneg ti salaknib ket no saan nga agbiddut, maital-o ni boss.”
“Ngem ti kabsatna a buridek, nagpukaw ket inkarina iti inada a…”
“Inkari? Kasla dimo ammo ti wagas ti panagbiag ita. Uray sinapataanna ti inana, diak patien a tungpalen ni boss dayta.”
“Ngem adda ti inana ita. Adda idiay, ne!”
“Naim-imbag a yawidyon. Kitaem, awan ti nakadlaw kenkuana.”
Nagkusilap ni Sendong sakbay a tinallikudanna ti guardia.
“Nana, awan kano ni teniente,” inlibak ni Sendong. “Pinabirokna kano ni Conrado ngem dida pay natumpongan. Inangayna daytoy a padaya tapno patulongan. Intayon tapno makainanakayo.”
NAGUR-URAY laeng ni Nana Agripina. Iti panagur-urayna, namrayanna ti naguk-ukrad kadagiti maawatna a pagiwarnak ken magasin, bareng no adda makaitudo iti napanan ti buridekna. Napalabsanna dagiti ladawan dagiti matiltiliw nga ismagler, dagiti kaso iti Kamara ken Senado nga agpatingga laeng iti usig, dagiti mapappapatay nga annak ti ili a pulos a di matuntonan ti kriminal, dagiti agaagaw iti daga dagiti nakurapay, dagiti napanglaw a kuskusiten dagiti addaan adal ken nabaknang ken agtuturay, dagiti panagkusit iti kada eksamen nga itden ti sebisio sibil ken dadduma pay a mangbukel iti ladawan ti ili, ket kada madanonanna ti ladawan dagiti agtutubo, dagiti agdemdemonstrasion gapu iti sasaaden ti pagilian wenno dagiti eskuelada, dagiti adda iti nasipnget a disso a pagrarambakanda, dagiti agtutubo a naapektaranen kadagiti naipuspuslit a morpina ken opio… agbayag ditoy ket miraenna a naimbag no adda ketdi dita ti agtutubo nga anakna… Ngem dina nalasin ket ad-adda laeng a simmakit ti nakemna nangruna idi awan maurayna kadagiti sabali nga annakna.
AGPARINTUOD koma ni Nana Agripina iti sakaanan ti panteon dagiti lima nga annakna ngem nakapsut unayen dagiti tumengna ket nagdalupisak lattan. Inapputna dagiti matana a pagar-arubosan ti nabuslon a lua. Saanna a napuotan ti idadaw-as ti pittagaw, ti billit a manglawlawlaw iti ili, iti kamposanto.
Nakitana ti ibabangon manen ni Francisco, daydi anakna a mannurat a nagdindinamag a nangikankanta kenkuana, nangidaydayaw… Daydi Peping a napan idiay Europa, idiay Madrid, idiay Pransia, ngem saan a nakalipat kenkuana. Uray iti sabali a daga, sinursuratan, imbagbaga daytoy nga awan napimpintas nga ina ngem isu, ket binagbagaan daytoy dagiti kakabsatna nga ipatpategda koma, a dungdungnguenda, a saanda a pagleddaangen, nga agserbida kenkuana… ket gapu iti nalaus a panangipateg daytoy kenkuana, nangsurat iti dua a nobela nga insagutna nga isu metten ti nakapapatayanna.
Naganug-og ni Nana Agripina. “Peping! Peping, sadino ti yanmo?”
Simmaruno daydi Sergio. Kinaykayatna ti naabak iti bakal ti politika ngem ti mapukawna ti kinataknengna. Ngem natay metten ni Sergio ket ti apokona nga imbati daydi anakna kenkuana, pagduaduaan met… Ah, no makita la koma ita ni Sergio dagiti kadaraanna a politiko, ti panagpipinniltakda, ti panagpampammarangda nga agdidinnayo a mangsisip iti dara dagiti kakailianda…
“Jose, Jose,” insangit ni Nana Agripina ket iti panunotna, bimmangon ni Jose; ni Jose a kinaykayatna ti matay ngem ti agserbi kadagiti Hapones; ni Jose a nagkuna idi agsangit ni Nana Agripina ken nangipakpakaasi a salbarenna koma ti biagna: “Manmano a gundaway ti panagserbi iti pagilian, nanang!” Ket pinatay dagiti kabusor.
Simmaruno a dinapadapna ti panteon ni Ramon. “Ramon! Ramon!” insainnekna. “Agyamanak ta dinengngegmo dagiti pammalakad dagidi immun-una ngem sika. Inay-ayatmo ni Conrado nga ammom a pagay-ayatko ken siak nga inam impatpategmo ti dayawko. Idi addaka, gapu kadagiti naindayawan a gapuanam, dinaydayawdak dagiti kakaarruba ken kabangibang. Ah, no saan koma a natnag ‘di nagluganam idi agsublika manipud Cebu… ammok a dinakami baybay-an kada Sendong ken Pacing… Dagiti sibibiag a kakabsatyo, binaybay-andakon. Sadino ti yan dagiti napipintas a pampanunotyo? Sadin’ ti yan dagiti kakabsatyo a nangibatianyo kaniak?”
Naapirasna dagiti maregmeg ti sabong a maisagsagut kadagiti annakna a bannuar.
“Sabong! Sabong a pangipakitada a bigbigendakayo dagiti kakabsatyo. Ngem ulbodda. Agpampamarangda la gayam. Mabainda kadagiti kakaarruba! Nalipatandakon. Ngem apitendanto ti lunodda! Conrado! Conradoooo!”
Naidasay ni Nana Agripina gapu iti nalaus a kapsut ken sakit ti nakemna.
Inakup dagiti dua a napudno a katulongan ti baket.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hunio 16, 1969 sa iti Abril 2, 2018 a bilang.)
