“MARIETA! Agang-angaw laeng ni tatam,” kinuna ni Nana Narda. “Adda kad’ dakesna no pudno nga agkagasatkayo ken Sito? Awan ti pagkunaak kenkuana. Adayo a nasaysayaat ngem dagiti kunkunak dita nga agar-arog kenka. Maysa, pakaidayawamto met no maysan a kongresman ni Sito.”
NOBELA: Apo Baboy Party-List (19)
Nagkinnita da Lakay San Lucas ken Sito. Pinatakder met ni Caloy ti tangan ti imana.
Ngem saanen a timmugaw ni Marieta.
“Gimmuran sa metten, nana?” kinuna ni Sito a nangkita ken ni Nana Narda.
“Kadawyan ti balasang dayta, barok, no ar-arem ti mapagsasaritaan. Awan pay ti ammok a nobiona. Aduda nga agar-arem ngem dina met ida ikaskaso. Maysa pay, kanayon a bagbagaak a pilienna ti pakiasawaanna. Kas koma kadaydi amana a nasingpet, nagaget, ken awan bisiona.”
Napaisem ni Sito ket dandani naipugsona ti subona. Pinarimrimanna ti ulitegna.
Kasla met awan ti nangngeg ni Lakay San Lucas. Mayat latta ti subona.
“Apay a nasapa a natay daydi asawayo, nana?” dinamag met ni Caloy.
“Nairaman a natay iti aksidente ti bus iti panaggapuna idiay Manila,” insungbat ni Nana Narda.
“Saankayo metten a nangasawa, nana?” kinuna met ni Sito. Inlibasna manen a pinarimriman ti ulitegna.
Kinidag ni Lakay San Lucas ti bakrang ni Sito. “Kasta la ti biag, kasla takiag,” inkatawana. “Saantayo a kukua ti biagtayo. Kas ‘tay kunadan, binulbulodtayo laeng.”
Idi malpasda a mangrabii, immulog dagiti tallo a lallaki ket napanda nagtugaw iti papag.
“Kitaem, angkel, nabayagtan nga um-umay ditoy ngem ita laeng a maammuanta ti kabibiag ni Nana Narda ken ti dallingna,” inkatawa ni Sito. “No nangasawa koma idi nabiit pay a nabalo, awan koma ti…”
Di intuloy ni Sito ti sawenna koma ta nalagipna nga adda ni Caloy. Narigaten no maammuan pay daytoy ti palimed ti ulitegda ken ni Nana Narda.
“No ngata maturogak ditoy?” pagam-ammuan la ta kinuna ni Caloy. “Napariir ngata ditoy. No dita ngato, awan met ti partner-ko.”
Tinaldiapan ni Lakay San Lucas ni Sito. Nasipnget ngem kasla nagkinnaawatanda.
Addan sa ketdi ammo daytoy, nakuna ti lakay iti nakemna.
“Adda kano burangen nga aggigian ditoy salamagi,” kinuna ni Sito. “Amangan no magustuannaka ket umaynaka kaiddaen.”
TUMANGKAYAGEN ti init idi dumteng dagiti kakaduada a naggatang iti baboy iti sabali nga ili tapno ipakaammoda ti dagup ti masapulda a kuarta.
Gapu ta iti sumuno a bigat ti panangitulodda kadagiti baboy a nagatangda, agawid da Lakay San Lucas ken Sito. Agsubli met dagiti kakaduada no agsapa no bigat tapno alaenda ti pagbayadda kadagiti nagatangda.
Innala ti lakay ti owner-na.
“Agbantayka, Caloy, dika agbabain,” imbilin ni Lakay San Lucas. “No kayatmo ti umaliwaksay, inka latta. Ngem agan-annadka.”
Nagpakada dagiti aguliteg ken ni Nana Narda.
Agligsayen ti init idi dumtengda iti ilida. Dimmagasda iti balay ni Manang Lucia. Impakadana ti panagpa-Manila-da a mapan agideliber iti baboy.
Idi dumtengda iti purokda, pampanunoten ti lakay a masangpetanna koma met ni Baket Caria. Ngem idi iserrekna ti owner iti paraanganda, nakitana a nakarikep ti ridawda.
“Awan latta ni anti, angkel,” kinuna ni Sito a kasla manursuron.
“Lipatemon dayta ikitmo a mauyong” insungbat ti lakay. “No ammok la a kasta ti pagbanagan ti dungngok idi kenkuana, uray no diak koman inas-asawa.”
“Ngem kuna ni tatang a nagpatpatayka kano ken ni anti,” inkatawa ni Sito.
“Idi, ta nagreyna pay iti piesta ti ili gapu kaniak,” inrupanget ti lakay. “Ngem agbaliw met gayam ti ugali no nataenganen ti tao. Gapu laeng iti Apo Baboy, isinanakon? No talaga a maseknan kaniak, suportarannak koma. Ngem komonkontra met. No sina ti kayatna, di sina.”
“Wen, a. Kakaisuna a dua ti sukatna!” inkatawa ni Sito. “Ania ti makunam, angkel, saan ketdin a pudno?”
“Hustoka, barok,” inyanamong ti lakay. “Dandani pay ketdin diak magebgeban gapu iti agsasaruno a sultada.”
Nagkatawa ni Sito. “Mapadasakto met ngata ti kasta, angkel?”
“No pagwadannak, apay ketdin a saan?” inkatawa ni Lakay San Lucas.
“Ngem no awan dagiti reserbam, angkel, kabaelam ngata a lipaten ni Anti Caria?”
Saan a nakasungbat ni Lakay San Lucas.
Limmaem iti balayda idi makapanaw ni Sito. Inyiladna. Kasla naadasan iti pigsa iti panagriknana. Ita laeng a mariknana ti bannogna. Sadino ti nakabannoganna? Saan met a kasta ti mariknanan a bannogna uray idi agal-allawagi pay. Ti kadi inar-aramidna idiay Manila ti gapuna wenno ti apagbiit a panagdennada ken Nana Narda? Wenno gapu iti saludsod ni Sito a dina nasungbatan?
Kabangbangonna iti kabigatanna idi dumteng ni Lakay Doro. Dinamag ti padana a lakay no kaano ti panagpa-Norte-da. Nagpakada met la a dagus apaman a nakapagtulagda. Aguray daytoy iti paradaan dagiti traysikel.
Saan pay a nagbayag, ni met Sito ti dimteng. Insubli daytoy ti kuarta nga impaiggemna idi nagpa-Manila-da ken Manang Lucia. Damdamagen daytoy no mapandan.
“Kumuyogka ngarud, barok, ta agpaimprentatanto iti tisert,” kinunana.
Pimmanaw met la a dagus ni Sito ta kunana a mapanna isagana dagiti aruatenna nga itugotna.
Nakangaton ti init idi pumanawda. Nadanonda metten ni Lakay Doro iti paradaan.
Dandanin alas onse idi dumtengda iti Cabugao. Addan dagiti intulodda a baboy a ginatang da Sito ken Caloy. Adda metten dagiti kaduada a naggatang iti Sto. Domingo ken Magsingal.
Inyawat ni Lakay San Lucas ti pagbayad ni Sito. Insarunona nga inted ti pagbayad dagiti kakaduada. Ngem sakbay a pimmanaw dagitoy, timmulongda pay a nagkarga iti baboy iti trak.
Malemen idi maikargada amin a baboy a nagatangda, agraman dagiti gatang da Lakay Doro.
Saandan a dimmagas iti purokda. Dagiti laeng saan nga agpa-Manila ti dimsaag iti paradaan. Sumipnget ngaminen. Kayat ni Lakay San Lucas a dumtengda idiay Tondo iti agsapa.
Tengngan iti rabii idi adda mangpara kadakuada a polis. Checkpoint kano. Addadan iti Tarlac.
“Baboy ti kargami, apo, inkam' ilako idiay Tondo,” kinuna ni Lakay San Lucas.
“Adda lisensiayo nga agibiahe iti baboy?” dinamag ti polis nga immasideg iti tawa a batog ni Lakay San Lucas. Ti lakay ti nagmaneho.
“Awan, apo,” insungbat manen ti lakay. “Duapulo a tawenmin nga aggatgatang ken agibibiahe iti baboy ngem ita laeng nga adda mangsita kadakami maipapan iti lisensia. Daytoy ti pagsapulanmi, apo. Uray kitaenyo dagiti baboy.”
“Ne, kukuayo kadi dayta tarpaulin nga Apo Baboy Party-list?”
“Wen, apo.”
“Epal met daytoy a party-list!”
“Ania ti epal?”
“Pumappapel!”
Nakudkod ni Lakay San Lucas ti ulona. “Uray, a, apo ta mabalin metten ti agkampania.”
“Ammoyo kadi a maiparit ti agisab-it iti tarpaulin iti lugan?”
“Awan met, apo, ti nakasurat a 'vote.'”
“Ken nakaat-atiddog ken nakaak-akaba pay dayta. Awan iti husto a rukodna. No ireportdakayo, madiskualipaykayon.”
“Asino ti madiskualipay, apo? Ket impasalapayda met laeng dayta kadakami?” insalpika ni Sito nga adda iti abay ti ulitegna.
Ti met polis ti nangkudkod iti ulona. Sa pinampagna ti lugan a seniasna a pumanawdan.
“Kongresmanakto laeng, kitaenyo!” indayamudom ni Lakay San Lucas.
“Malagipkon, angkel,” kinuna ni Sito, “tsekpoint dagita ti COMELEC. Rumbeng koma nga armas ti sinitada kadatayo. Ammom metten, adda dagiti lugar ita a napudot ti eleksion nangruna kadagiti ili ken probinsia. Sigurado nga adu manen ti matambang a politiko.”
“Ti la sasawem nga ubing!” kinuna ni Lakay San Lucas. Dina ammo ngem kasla adda nayuged a tipping ti yelo iti durina.
Naannayas manen ti taray ti luganda. Ngem idi sumrekda iti Pampanga, adda manen polis a nakatakder iti tengnga ti kalsada a babaen ti flashlight nga iggem daytoy, isensenias daytoy ti panagpaigidda.
Impaigid ni Sito ti lugan.
Nagtabbaaw ni Lakay San Lucas.
Immasideg ti polis iti bakrang ti trak nga abay ni Sito. Nasiputan met ni Lakay San Lucas ti yaasideg ken panangtan-aw ti dadduma pay a polis kadagiti baboy a kargada.
“Ti lisensiam,” kinuna ti polis ken ni Sito.
“Ania a violation, sir?” dinamag ni Sito idinto ta kinautna ti petakana. Inuksotna ti lisensiana sa inyawatna iti polis.
Saan a simmungbat ti polis. Timmallikud ketdi.
Dimsaag ni Sito ket sinurotna ti polis a nagturong iti tolda a yan dagiti dadduma a polis nga agtutugaw. Ngem nagsardeng ta nakitana nga inampara ti polis. Nakisarita daytoy kadagiti kakaduana. Idi kuan, nakitana ti panangitudo ti maysa a polis iti tarpaulin a saanda pay nga inikkat. Madamdama, immasideg ti polis kenkuana.
“Sige, inkayon,” kinuna ti polis. Kimmita iti trak iti panagdadanggay nga agungik dagiti baboy. “Dayta tarpaulin-yo, amangan no isu ti mangisagmak kadakayo.”
“Salamat, sir,” insungbat ni Sito. Nagturong iti trak. Kimmalay-at ket nagsimpa iti abay ti ulitegna a nakapuesto manen iti sango ti manibela.
“Ania ti kunada?” kinuna ni Lakay San Lucas. “Itudtudoda met ti trak.”
“Dayta kano tarpaulin, angkel,” kinuna ni Sito. “Nasayaat sa no ikkatentayon.”
Ngem saan a pinaikkat ti lakay.
Idi makadanonda iti maysa a restaurant, impaigid ni Lakay San Lucas ti trak.
“Ibagam kada Pari Doro nga intayo agkape,” kinuna ni lakay.
Idi agkapkapedan, dinamag ni Lakay Doro no apay a sinita ida dagiti polis.
Inlawlawag ni Sito a checkpoint dagidiay ti COMELEC.
“Gun ban ngamin,” kinuna ti kadua ni Lakay Doro. “Uray buneng, tiliwenda ita. Nabara man ngaminen ti politika. Adu la ketdi manen ti matambang a kandidato.”
“Adu la unay!” insalpika ni Lakay San Lucas.
“Ngem pudno,” intuloy ni Lakay Doro. “Ken magna manen ti kuarta. Kakaasi laeng dagiti politiko nga awan kuartana.”
Kasla napat-ilan ni Lakay San Lucas. Ngem pudno ti kuna ti padana a lakay. “Ala, uray ta ammoda nga awan kuartatayo, saandatayo met ngata a pagpupudotan.”
“Ken awan met ti kalabantayo idiay Ilokos, angkel,” kinuna ni Sito. “Ikararagtayo laengen a makabotostayo iti adu iti sapasap a pagilian.”
Inibusda dagiti kapeda sa nagsublida iti trak.
Aglawagen idi addada iti Balintawak. Pinasardeng manen ida dagiti polis. Siniripda dagiti baboy nga aguungik. Kasla agaangat dagiti baboy, agdadarisonda.
“Pangipananyo kadagiti baboy?” dinamag ti polis nga immasideg iti tawa a mabatogan ni Lakay San Lucas.
“Idiay Tondo, sir,” insungbat ni Lakay San Lucas.
“Dumsaagkayo, bassit,” kinuna manen ti polis.
Dimsaagda, agraman ni Lakay Doro ken ti kaduana. Rinikisada ida. Adda pay polis a kimmalay-at iti trak ket sinukimatna ti tugaw iti sango ti manibela, ken iti tuktok ti trak.
Idi dumsaag ti polis, adda bitbitna a tubo a dua kadapan ngata ti kaatiddogna. “Makapatay iti tao daytoy,” kinunana.
“No pagpatay, uray kayo wenno bato, mabalin,” insungbat ni Lakay San Lucas. “Kinapudnona, no isapsapulandakami iti pagbasolan, marigatankayo. Ikarkarigatanmi ti di agsalungasing iti paglintegan ti COMELEC ta kandidatokami iti party-list.”
Minulenglengan ti polis ni Lakay San Lucas. “Kandidatokayo?”
“Iti tonoyo, kasla bassit la unay ti panagkitkitayo kadakami,” makasuron ti timek ti lakay. “Gapu ta kastoy la ti langamin nga agbabbaboy?”
Inuksob ti lakay ti diaketna ket impakitana ti tisertna a namarkaan iti Apo Baboy Party-List. Impakitana pay ti bukotna.
“Dayta ti party-list-mi, sir. Aprobado ti COMELEC. Marginalized sector dagiti aglaklako, agtartaraken, ken agparparti iti baboy.”
“Ket dakami nga agsidsida iti karne ti baboy?” inkatawa ti maysa a nakasibilian.
Minuregregan ti lakay ti nagsao. Taga-COMELEC ngata wenno nakiambing laeng iti kape dagiti polis, nakunana iti isipna.
“Mairamankayo, a, sir. Isu a didakamto liplipatan,” inyisem ni Sito a pangdisimularna iti ipupudot ti pispis ti ulitegna.
“Sige, inkayo man laengen,” inkatawa ti maysa kadagiti polis.
Agtantanabutob ni Lakay San Lucas a simmagpat iti trak.
“Pilpiliendan sa met laeng ti pasardengenda,” kinuna ni Lakay Doro. “Apay a dida sitaen dagiti aglabas a kotse? Dagita ti adda ilemlemmengna nga armas ta babaknangda.”
Trapik idi dumtengda iti sungaban ti Tondo. Paglakuanda met aminen a kalsada. Dandani payen awan ti pagnaan ti tao. Awan pay maysa a kilometro ti papananda ngem inabotda ti kagudua ti oras sa nakadanonda iti papananda.
Inserrek ni Lakay San Lucas ti trak iti dakkel a pasdek. Addayta dagiti adu nga ubong a pakaurnongan dagiti baboy ti tunggal biahero. Indissaagda dagiti baboy, pinapagnada dagitoy iti andamio.
Idi maidissaagda amin, pinaglasinda dagiti baboy da Lakay San Lucas ken dagiti baboy da Lakay Doro.
Iti pay met la malem ti panagikiloda ket ginundawayan dagiti aguliteg ti napan nagpaimprenta iti tisert. Medio nangina ta impa-rush-da. Maalada met laeng iti malem. Alisto laengen ta makina ti usarenda. Saan kas idi a tao ken ibilbilagda pay iti mabaybayag.
Apaman a nakapakiloda ken naalada ti bayad dagiti baboyda, nagawiddan. Ni Sito ti nagmaneho. Saanen a nakilugan da Lakay Doro ta adda kano pay papananda.
“Siputam no adda manen agsita a checkpoint,” impalagip ni Lakay San Lucas.
Dimmagasda iti imprenta. Addan a nakasako dagiti impaimprentada.
Parbangonen idi dumtengda iti purokda. Agtataraoken dagiti kawitan. Ngem awan pay ti nakitada nga immulog kadagiti nakariing a kaarrubada.
“Adda pay maiturogko,” kinuna ti lakay idi nagkabitbitanda ken Sito ti sako a naglaon iti tisert. Inserrekda iti balay. “Subbotek ti puyat ken bannogko. Amangan no diakto manen makaturog ken mabambannogakto manen no inkam agpainterbiu ken Lucia inton umay a lawas.”
Idi makapanaw ni Sito, inyaplag ni Lakay San Lucas ti ikamenna. Gapu iti bannog ken puyatna, apagbiit a nakaturog.
ALDAW ti interbiu da Lakay San Lucas ken Manang Lucia iti U.S. Embassy. Immuna a naawagan ni Manang Lucia.
Nabiit ti pannakainterbiu ni Manang Lucia. Idi tumallikud iti lalaki a konsul a nanginterbiu kenkuana, kasla magmagna iti ulep iti ragsakna.
“Naikkanak iti visa!” inyarasaasna ken ni Lakay San Lucas.
“Ania ti sinaludsodna?” dinamag ti lakay.
“Bassit!”
“An’a ngarud?”
Ngem sakbay a makasungbat ni Manang Lucia, addaytan nga aw-awaganda ni Lakay San Lucas.
Kurangna la nga agtaray ti lakay a napan iti naipatuldo a batog ti sarming. Lalaki a kayumanggi met ti adda iti likud ti sarming. Aglanglanga nga Intsik. Bidingbidingenna ti maysa a pasaporte nga iti panangipapan ti lakay, isu daydiay ti pasaportena nga indatagna sakbay ti interbiu.
“Gud morning, ser,” impakayabkabna ti Inglesna.
“Are you Mister Lucas Palpallatoc?” dinamag ti konsul.
“Yes, ser…”
“So, you are planning to go to Hawaii?”
“Yes, ser. I heb many relatibs der. Hawaii is paradise dey sey. I want to see Hawaii bepor I die.”
Immisem ti konsul. “Okay, Mister Palpallatoc, congratulations. We will deliver your passport with the visa in your place.”
Kasla di patien ni Lakay San Lucas ti nangngegna. Nagkakamakam ti panagyamanna iti konsul a nangiwagis idi agangay ti ipapanawnan.
“Ket?” sinaludsod ni Manang Lucia idi agkitadan iti ruar.
“Inaprobaranda!” impadamag ni Lakay San Lucas. “Kunak no amirisenda amin a papeles nga iggemko. Ngem daydiay laeng ti sinaludsodda!”
“Namatida ngata nga awan panggepmo nga agnaed idiay Hawaii!” inkatawa ni Manang Lucia.
“Ania ti sumaruno a maaramid?”
“Inta kano idiay a kuarto,” kas imbilin itay ti babai a nakasaritak. “Inta agbayad idiay. Isudanto kano ti mangideliber iti pasaporteta.”
Nabiit a naileppasda dayta. Apagruarda iti embassy, nangpara a dagus ni Lakay San Lucas iti taksi. “Agsublitan idiay hotel!” kinuna ti lakay a ti hotel a nagtarusanda idi rabii ti kayatna a sawen. “Masapul a rambakanta daytoy!”
Kineddel laengen ni Manang Lucia ti bakrang ni Lakay San Lucas.
(Maituloyto)
