ITI abaga ti turod a naglupisakan ti kalapawna, binuybuya ni Lakay Abbi ti siudad iti baba a dandanin alun-onen ti angep. Madamdama pay, rabii manen ket iti sipnget ti sardam makikuyogton a matay ti sanengseng dagiti lugan nga agluslusalos iti bumaba ken ngumato a kalsada a kasla sumilap a barikes a nayuntay iti baet dagiti natayag a pasdek. Ibukiradton dagiti silaw-elektrisidad dagiti matada a manggabur kadagiti nadumaduma a maris dagiti atep ti dadakkel a pasdek.
Awanan biag ti isemna a di makita iti sumipsipngeten nga abaga ti turod. Nupay lakayen, ammona a napigsa pay laeng. Asino ti agkuna a napukawnan ti kired ken pigsana nga impatawid dagiti turod? Maibuatna pay laeng ti sinako a bagas ken mais. Kasla awan aniamanna pay laeng ti panangiduronna iti karkareton a napno iti sinako a bagas ken mais. Isu pay laeng ni Lakay Abbi a nabuniagan idi nga ari dagiti kargador.
Nagbiddutda, inyarasaasna, a dagiti padana a kargador ti kayatna a sawen. Nagbiddutda itay katawaanda gapu ta dina naigawid ti kareton a napno iti bagas ken idi maiwaris daytoy iti katapokan idi maitaga ti maysa a pilidna iti kongkreto nga adigi.
KLASIKO A SARITA: Saan a Kasla Idin, Gayyem
Naigalis ti kanawan a sakana iti ukis ti saba itay agsekkad nga agpangato. Ngem umanayen daytoy a nangpukaw iti pigsana itay agsanud ti kareton. Wen, naigalis laeng. Ngem apay a dina imbaga a kastoy ti napasamak? Ngem kasla nabalud ti dilana itay yagyagan ni Baket Uding, ti akinkukua iti naiburais a bagas. “Sika a laklakayan, apay nga aw-awatem ti trabaho a dimo kabaelan? Ammom no mano ti napukawko gapu iti kinadarasudosmo? Adu, adu!”
Saanen a nagtimek ni Lakay Abbi. Inalimonna dagiti balikas a kayatna nga ipukkaw. Ibagana koma a di naigagara ti napasamak, ken sisasagana man met a mangbayad iti naiparakupok a bagas iti tapok uray agpatagabo iti baket agingga iti tungpal biagna. Ngem nalmes ti timekna iti katkatawa dagiti kargador. Daytoy ngatan ti ungto ti panangab-abi dagiti kakaduana a mangmangged. No adda koma pannakipagriknada kenkuana, uray maysa laeng ti immasideg ken ni Baket Uding a nangilawlawag a saan a naigagara ti napasamak. Ngem awan. Uray maysa.
Nasinga ti talinaay ni Lakay Abbi idi makangngeg iti kanakriis dagiti nagango a bulong ti ruot iti likudanna ket idi tumaliaw, nakitana ni Ito, a kas man ubing unay iti sangapulo ket dua a tawenna. Nariknana ti panangiparabaw ti ubing iti ima daytoy iti kanawan nga abagana.
“Nakitak ti napasamak itay malem,” adda bassit tigerger iti timek ni Ito. Gapu ngata iti lam-ek.
“Ket nakipagkatawaka met?”
Nagwingiwing ti ubing.
Impunas ni Lakay Abbi ti kanawan a dakulapna iti nalamiis a bato a pagtugtugawanna ket inawisna ni Ito nga agtugaw. “Naikaglis laeng ti kanawan a sakak.”
“Nasaktanka?” Nagtugaw ni Ito.
Nagwingiwing ti lakay. “Saan. Ngem ibagam kaniak, lakayak kadi unayen? Daydiay kadi ti mangipakita a—”
“Saan pay. Napigsaka pay laeng.”
“Palpalukmegem laeng ‘toy pusok. Ngem no dadduma, mariknak a kasla guyodennakon ti panagkapsutko. Diak pabasolen ni nanam nga Uding. Ngem mabainak kenkuana. Ibagam koma kenkuana a maysa laeng a biddut ti napasamak itay malem. Ikarik a dinton maulit. A, Ito?”
“Wen. Ibagakto kenkuana.”
Nagin-inayad nga immuli ti dakulap ni Lakay Abbi manipud iti abaga ni Ito aginga iti teltel daytoy ket idi agangay, abalbalayenen dagiti agbutbutuan a ramay dagiti panikkilen a buok ni Ito.
“Inkan. Nasipngeten. Narigatton a mabirokam ti dalanmo nga agpababa. Agannadka, wen?”
“Ur-urayenka inton agsapa,” kinuna ni Ito. Timmakder ket pinampagna ti dimket a darat iti bukotna.
Sinipsiputan ni Lakay Abbi ni Ito iti panangpangal ti ubing iti dalan a nayukrit iti pingping ti turod.
Kargador met ni Ito. Umuna a nakitana daytoy ubing iti maysa a nasalemsem a malem kalpasan ti napaut a tudo. Idurduron idi ni Ito ti kareton a napno iti balatong. Saan unay a makaganaygay ni Lakay Abbi ta agsisikkil dagiti suopna gapu ngata iti reumana. Tinulongan idi ni Ito kalpasan ti panangitunda daytoy iti awitna. Iti umuna a panagsabat dagiti matada, ammonan a kanayonto nga agkitada ken Ito.
Kadagiti sumarsaruno nga aldaw, kanayonen nga agkuyogda ken Ito kalpasan ti panagtrabahoda kadagiti malem a dandani di madaeran ti lam-ek. Wenno kadagiti sumipnget nga agikkis dagiti turod iti agsasaruno a sipat dagiti kimat ken dalagudog dagiti guruod. Agkuykuyogda kadagiti akikikid a kalsada a pagay-ayaman dagiti ubbing nga Igorot iti tatsing wenno cara y cruz. Pasaray malipatanda a maamitandan iti rabii no maay-ayoda nga agbuya kadagiti ladawan iti lobby dagiti dadakkel a pagsinean wenno panangpaliiwda kadagiti tao a mangmangan kadagiti dadakkel a restauran. Iti malem ti Domingo, pasaray agkibinda nga umuli iti agdan a sementado a mangitunda kadakuada iti katedral. Inyasideg ni Ito iti Dios, ti Dios ni Ito, a maigidiat iti Dios ni Lakay Abbi, ni Lumawig a pagkarkararaganda idiay gingginget no dumawatda iti tulong.
Inturong manen ni Lakay Abbi dagiti matana iti siudad iti baba. Nagbukaren dagiti silaw. Dimmanon kenkuana ti aneng-eng nga ipatpatayab ti jukebox iti maysa a panganan iti adayo. Uray dina makita, ammona a sumagmamano laengen dagiti lugan nga agkisawkisaw kadagiti kalsada, kasta met a manmanon ti tao a magmagna iti tiendaan— nakakagayda iti napuskol a lupot a pangsaripdada iti makapipikel a lam-ek. Saanen nga ikankano ni Lakay Abbi ti lammin iti siudad. Idiay Sagaba, nalamlam-ek nga adayo dagiti parbangon. Adda daydi ibabangonna iti agsapa a naipasabat kadagiti matana dagiti tinukel a yelo a natnag iti sagumaymay ti balayda.
Awanen ti inayat ni Lakay Abbi a sabali a lugar malaksid ti Sagaba gapu ta naipasngay sadiay dagiti arapaapna. Napintas ni Cuyya. Nakitana daytoy idi iturongna ti panagkitana iti indayon a nagiddaan ti nalungpo nga ubing; nasaksianna ti idadakkel daytoy ken panagbalinna a kapintasan pay laeng a parsua iti ikub ti kabambantayan. Ket kadagiti nasalemsem a rabii, nasarakan laengen ni Abbi ti panagdawdawatna iti tulong ni Lumawig, ti diosen ti kabambantayan.
“Lumawig, ipalubosmo koma nga ayatennak ni Cuyya. Iturongmo koma ti imatangna kaniak ken yarasaasmo kenkuana nga ayatekto nga agnanayon.”
Ket nasaksian koman dagiti taga-Sagaba ti kadaegan pay laeng a kallaysa iti ikub ti kabambantayan. Ngem saan ngata a maikari a ni Cuyya ti mangpapudot iti ikamen ni Abbi. Gapu ta iti maysa nga agsapa, sakbay nga agtaraok dagiti abuyo iti parbangon, nagallangogan ti nasinggit a pukkaw ni Cuyya. Madama nga agpelpelles idi ni Abbi gapu ta madamdama, kukuananton ni Cuyya. Ammona a nagtaud kadagiti bibig ni Cuyya ti agpapaarayat a timek. Dinardarasna ti timmaray a dinan pinanunot a maisalungasing iti kababalinda ti yuulogna a di pay nalpas ti seremonia.
Iti saan nga adayo iti nakapasagan ni Cuyya, agpadpadanglan ti dakkel a karasaen nga awananen iti ulo. Nagsangit idi ni Abbi nupay ammona a babai laeng ti agsangit ditoy Sagaba. Awanen ti pateg ti biag kenkuana.
Saanen a nagayat ni Lakay Abbi. Nakastrek a kas kargador ni Baket Uding kalpasan ti nabayag a panagituredna iti bisin iti panagwalangwalangna iti siudad ti Baguio. Saan pay idi a baket ni Baket Uding. Kamaris pay laeng dagiti pingpingna ti rosas nga atap.
“Napigsaka, Abbi,” kinuna idi ni Baket Uding. “Maguyodmo ti di kabaelan ti maysa a kalantangan.”
Manipud idin, nagsubli manen ti maris ti biag ni Lakay Abbi. Nasursurona manen ti umisem. Ket iti kaunggan ti pusona, agpitiken ti nagan ni Baket Uding.
“Inggatanganka iti pagimengmo,” kinuna ni Baket Uding itay napalabas a Paskua. Kaidisdissaag ti lakay ti maudi a sako ti bagas iti dayta nga aldaw. “Nasalemsem unay ti angin ket kunak man a kasapulam ti pagimeng.”
Saaan idi a nakatimek ni Lakay Abbi. Naipigket lattan dagiti matana iti rupa ti nabaknang a baket. Ngem idi agangay, inruarna dagiti butuanan nga ima manipud iti bolsa ti pantalonna ket inawatna ti balkut.
“Luktam,” imbilin ni Baket Uding a siraragsak. “Wenno kayatmo kadi a siak ti manglukat?”
Insublina met laeng ti binalkut.
Rinugianen ti baket nga inukarkar ti nabungon a regalo. Asul a pagimeng. Asul a kas iti langit no di pay nabuak ti angep ken di pay nalabbenan iti ulep. Intag-ay ni Baket Uding ti pagimeng iti rupa ni Lakay Abbi.
“Agpaay kadi kaniak, amo?” napigsa ti timek ni Lakay Abbi ket inawatna ti pagimeng. “Agpaay nga agpayso kaniak?”
Nagtung-ed ti baket.
Dinardarasna nga impadas ket kayatnan ti agtaray nga agpababa iti kalsada tapno makita dagiti kakaduana a kargador. Ngem linapdanna met laeng ti bagina. Sinubadanna laengen ti isem ni Baket Uding a maragsakan unay a mangbuybuya kenkuana.
Kinagat ni Lakay Abbi ti bibigna tapno lapdanna ti yaasibay ti isem kadagiti bibigna. Kimmita iti baba. Rabiin. Iti amianan, iti batog ti Sagaba, naggilap ti maysa a bituen. Nalipatanda ngatan ti ayan-ayat da Abbi ken Cuyya?
NASAPA a dimteng ti malem iti sumuno nga aldaw. Napuskol ti ulep a nangabbong iti rupa ti init. Idi agtindek, nangrugin nga aggurruod dagiti turod. Ammo ni Lakay Abbi a masapa a tumudo.
Pinagbaybay da Lakay Abbi ken Ito dagiti karetonda bayat ti panagiduronda. “Ania ti kuna ni nanam nga Uding kalpasan ti pannakaikaglisko, Ito?”
“Awan. Awan.”
“Dina imbaga a diakon kabaelan ti agiduron?”
“Saan. Awan ti imbagana.”
“Saanka nga agsasao iti pudno.” Minatmatanna ti rupa ti ubing. “Wenno dinak met patien?”
Nagwingiwing laeng ni Ito.
Uray idi idissaagdan dagiti sinako iti papag iti puesto, sipsiputan ni Lakay Abbi dagiti mata ni Baket Uding. Siiiggem ti baket iti papel a pagilistaanna kadagiti sinako.
“Tarimaanem, Lakay Abbi. Diak kayaten a maulit ti napasamak idi kalman. Isu la ngarud nga imbagakon a dua laengen a sako ti kargaem iti maminsan.” Timmangad ni Lakay Abbi. Nagsabat dagiti matada ken Baket Uding. Imbaw-ing ti baket ti panagkitana ken ni Ito. “Apuraenyo. Amangan no kellaat nga agtudo. Ammoyo metten no mano ti bayad ti binuot a bagas.”
Nagtung-ed ni Lakay Abbi ket dinardarasna a pinagbuelta ti kareton. Ngem di pay nakaadayo iti puesto ni Baket Uding idi agtinnag ti napigsa a tudo. Nagtataray a naglinong dagiti kargador. Dida impangag ti panagririaw ni Baket Uding. Uray ni Ito, nakipaglinong metten. Agginga idi ni laengen Lakay Abbi ti adda iti kalsada a dinigosen ti danum manipud iti sagumaymay dagiti puesto.
“Darsem, Lakay Abbi!” inriaw ni Baket Uding. “Darsem!”
Saanen nga inkaso ni Lakay Abbi ti tanaktak ti tudo iti rupa ken bukotna. Maummongen ti danum iti nakasalansanan dagiti sinako a bagas iti baba. Mariknanan ti pannakapipikel dagiti susuopna. Ngem isu pay laeng ni Lakay Abbi, ti natenneb idiay Sagaba.
“Insalakanmo dagiti bagasko, Lakay Abbi,” kinuna ni Baket Uding idi idissaag ni Lakay Abbi ti maudi a sinako ti bagas.
Saan a nagtimek.
Nagturong ti baket iti uneg ket idi rummuar, taptapayaennan ti sangatasa a kape ken sumagmamano kailgat a tinapay. Ngem nakapanawen ni Lakay Abbi.
SUMIRSIRIP pay laeng ti init iti tuktok ti kalbo a bantay a mangramramed iti siudad idi rugian ni Baket Uding a pangalen ti agdan nga agturong iti abaga ti turod a naglupisakan ti kalapaw ni Lakay Abbi. Binekkel ti kanawanna ti sangabotelia a gatas ken agbitbitin iti kanigidna ti sangasupot a tinapay. Nakaberberde dagiti ruot ken adda pay laeng linnaaw nga agkalkalumbitin kadagiti bulong.
Simmirip iti nagpisian ti ridaw. “Lakay Abbi… Lakay Abbi?” Napigsa ti timek ni Baket Uding. Nabannog unay, kinunana iti nakemna, ta nalipatanna payen nga inrikep ti ridaw. Narnekan pay laeng. Inin-inayadna nga inlukat ti ridaw. Nakasikig ni Lakay Abbi iti diding. “Agriingkan, Lakay Abbi. Aldawen.”
Indissona ti gatas iti rugak a lamisaan, sa kinalbitna ti takiag ni Lakay Abbi. Nagsidduker. Nalamiis unay ti lakay… adayo a nalamlamiis ngem ti angin-agsapa.
“Lakay Abbi?”
Saan a nagkuti ti lakay. Nagsanud ni Baket Uding. “Natayen ni Lakay Abbi! Natayen ni Lakay Abbi!” inriawna. Naibbatanna ti sangasupot a tinapay ket nagallin dagiti dadduma a naiburais iti daga. “Natayen ni Lakay Abbi!”
Dinardaras ni Ito ken dua a kargador ti nagtaray nga immuli iti agdan. Nadatnganda ni Baket Uding nga agtigtigerger iti buteng. Inin-inayad ni Ito nga imballikid ti bagi ni Lakay Abbi. Adda isem kadagiti pimmurawen a bibig. Dagiti imana, sikakayepkep iti asul a pagimeng nga insagut ni Baket Uding.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Oktubre 28, 1968 sa iti Pebrero 5, 2018 a bilang.)
