IDI tuman-aw iti tawa, adda pay laeng ti ubing iti kalsada. Agur-uray manen, ket iti imana, adda sabsabong a nadumaduma: rosas dahlia, sampagita. Ngem dina unay maawatan ti langa ti ubing a kasla maingel a nagtakder a kunam la no perlas dagiti ig-iggamanna.
Awan sa ti aramidem no di agbantay dita, napanunot ti babai bayat ti panangmatmatmatna iti ubing. Immisem iti apagapaman idi madlawna dagiti paningkiten a mata daytoy. Kumitkita manen kenkuana. Nagin-inayad ti ubing nga immasideg ket idi makabatog iti tawa, nagkatawa daytoy gapu ta nakarimrimat dagiti matana a nangmingming kenkuana. Nagsaludo daytoy a kasla soldado. Impuruakna dagiti sabong. Para kenka, kinunana.
Ngem di mamati ti babai. Binigat nga umay ti ubing ket adda latta sabsabong a sagutna. No maminsan, adda raniag kadagiti mata ti ubing a dina maawatan: dina inkaskaso daytoy. Manipud idi dumteng dagiti ganggannaet a singkit ket nagkintayeg ti ili iti rungsot ken dangkokda, adu ti dina inkaskaso: dimmakkel iti imatangna dagiti banag a dina maawatan agraman daytoy nga ubing a binigat nga umay iti balkonahe ket pasaray siripenna iti kortina. Saan gayam a sinsinan ti ubing iti panagkitana. Ket itan, kasla mariribuk a nangimatang iti daytoy.
ABABA A SARITA: Ti Mannurat
Adda ni apongmo?
Awan, insungbatna.
Rimmaniag ti isem ti ubing; no kasanot’ kaadalem dagiti matana, naun-uneg pay dagiti pingpingna. No umisem, adda latta lumtaw a leddaang kadagiti matana, ket nupay nagkatawa, saan a di nadlaw ti babai ti panagkintayegna. Para kenka, inulit ti ubing ket nagsaludo manen.
Paltogannak man, kinunana ketdi ket insarangna ti barukongna.
Nagwingiwing ti ubing a nagsanud.
Takrotka, kinunana ket immasideg iti tawa.
Saan!
Amin a takrot ket adda rosas iti pusoda.
Nagtigerger ti ubing; inasutna ti ‘paltogna’ ket apagkanito, kinalbitna ti gatilio.
Ay!
Kellaat a nagpukaw ti babai iti balkonahe. Nagparintumeng ti ubing, nagsangit. Ayanmo? kinunana; timmakder. Adelina? Adelina?
Iti likudan ti kortina, imlek ti babai gapu ta nagsangit ti ubing a lalaki nupay sinsinan ti igamna.
Timmallikud ti babai ket nagparintumeng iti sanguanan ti birhen. Dina ammo nga inramanna ti langa ti ubing iti kararagna: dimo baybay-an dagiti naliday a mata, bibig, pingping…
Iti balkonahe, adda impalais ti nasapa nga angin manipud iti kalsada: iti angin, ti lailo ti linnaaw, ayamuon a kasla ayamuom dagiti amin a hardin ti ili a Natividad.
MANIPUD iti kampanario, nakitana dagiti babassit a balbalay (kasla kampo, napanunotna). Iti napalabas a bulan, dimteng dagiti soldado a sakang. Nakitana dagiti lallaki a naurnong iti plasa ket, kalpasanna, napugotanda. Naglemmeng dagiti babbai; naglibas dagiti nabati a lallaki. Nangngegna dagiti nadumaduma a damag: naaladan ti Filipinas. Open City ti Manila; nairakurak—nupay adu ti di mamati—nga awan mamaay ti gerra. Pimmanawen dagiti Amerikano; addada idiay Australia, kinunada.
Rimmasuk ti dara dagiti agtutubo, patayenda amin a singkit. Idiay Corregidor, adda apuy; idiay Bataan, dara; ket iti bigat, kadagiti nariwet pay nga agsapa, nasapa a bumangon dagiti matmaturog ket agurayda iti bantay tapno wanawananda dagiti dalan a mabalin a serken dagiti kabusor. Ngem nagparang dagiti eroplano nga addaan iti nalabaga nga init iti agsumbangir a payak. Insiwetda a nangtadtad kadagiti balbalay, simiagda iti ngatuen dagiti nagtagibuneng. Limmagto ti maysa nga ubing ket inlayatna ti kumpayna. Nagsuek ti eroplano; nagranipak ti masinggan ket kasla nagsaltek ti ubing iti nagtakderanna idi agpingki dagiti bato ket naibbatanna ti kumpay.
Idi matuang ti ubing ket nagpusitsit ti dara kadagti sugatna, timrem ti luada. Nagngarietda. Nagsangit dagiti babbaket a nangsabat kadakuada. Di nagbayag, addan dagiti kabusor; simrekda iti ili; pinatayda amin a nabati. Adda damag a sika ket gerilia, wenno ni kabsatmo ket tulisan. Ket dimo mauray ti bigat; iti kaltaang ti rabii, adda irakurak dagiti aso; alaendaka nga alaen ita. Iti kasta, naupay dagiti nabati nga agtutubo ket sinurotda, iti di nagbayag, dagiti immuna a nagpabantay.
Ginutad ti ubing ti kampana. Nalag-an ti riknana ita a bigat. Kasla naaw-aweng pay ti kampana ket nakitana a kasla nangngeg amin dagiti tao ket timmangadda tapno timudenda. Nagpayapay kadakuada. Kasla pitik ti pusok ti nangngegyo, kinunana. Ta ubingak a kitkitaenyo.
Immaweng manen ti kampana ket iti angin, nariknana ti kinadalus dagiti taltalon a dinigos ti lawag ti agsapa; dagiti nakaing-ingpis a dakulap ti karayan a nangapros kadagiti teppang.
Sakbay nga inibbatanna ti tali, binuyana pay dagiti lugan dagiti soldado a sumrek-rummuar iti munisipio.
Lima a soldado ti linabsanna: agkatkatawada bayat ti panagpayubyobda iti tabako. Inisemanna ida a bulon ti panagkumbawana. Ngem dina nakita ti sapsapulenna: awan ni Akira.
Nagwingiwing ti maysa a singkit iti saludsodna; sililiday met nga immadayo. “’Yanmo, Akira? Nagsaludsod pay kadagiti dadduma a singkit ngem saanda nga inkaskaso. Pasaray tumaliaw bareng no adda idiay munisipio ngem awan. Ket nagkatawa dagiti soldado ta kumbawa a kumbawa kadakuada.
Nasipngeten idi madanonna ti dakkel a balay. Nagmattider a nangbuya iti balkonahe. Mabayag ngata manen, aya? Nagsanamtek a nangpetpet iti reppeng ti sampagita (kaykayatko ti rosas, kinuna ti babai iti naminsan).
Nagtugaw ket nagsagawisiw. Di pay nakapagsimpa idi rummuar ni Adelina.
Timmakder a sireregta sa nagsaludo.
Nakitam ni Akira?
Saan. Apay?
Awan. Ket kimmita iti nadaeg a hardin: iti nagtubuan dagiti eskarlatina, dagiti kadena de amor.
Apay met nga agmismisuotka? kinuna ti babai.
Nagtakder latta ti lalaki a sangkapetpetna dagiti sabong iti likudanna. Adda ilinglingedko a sabong, kinunana ngem saan a kimmita.
Pagal-alaam kadagita?
Idiay Paraiso.
No kasta, nakitam ida?
Asino?
Da Adan ken Eva?
Saan, ngem nakitak nga awan balkonahe dagiti balbalay idiay.
Ket, nakitam met ni nanangmo?
Saan ta nakalanglangto dagiti rosas ket nalagipka.
Ania pay ti nakitam idiay?
Nakitak ti arbis ket nakitak met dagiti matam.
Agul-ulbodka manen, kinuna ni Adelina ket nagpusipos tapno di makita ti ubing ti misuotna.
Naulimekda; timmangad ti ubing ket nakitana a kasla nasipsipnget ti langit gapu ti ulimek, uray pay dagiti bituen a nasapa a nagkiremkirem iti sardam.
Napanan ngata ni Akira, isu a natayag a lalaki a nakabotas, nabaked, ken naisem ti rupana?
Agurayka man pay.
Timmaliaw ti babai.
Umayakto no rabii.
Papananta?
Sapulenta ni Akira.
Impalladawna dagiti sabsabong. Sinippaw ti babai ket nagkatawa iti apagapaman: Adda kadi bulan?
Adu met dagiti bituen.
Urayennak?
Wen.
Nagpusipos ti babai. Aluadam dagiti aso! impakamakamna.
Aluadam dagiti sabong, insungbatna.
RINABII a nagsawar dagiti soldado; binantayanda dagiti mabalin a paglingedan dagiti gerilia; adda kimmalay-at iti bittaog wenno akasia. Natnag, nanabtuog ngem timmakder manen. Naguray dagiti dadduma; nakakitada iti baboy ket sipapardasda a naglinged. Idi makaasideg daytoy, tinengnged ti maysa. Nagungor ti baboy ket naglusdoyen. Nakangirsi, timmakder a sipapangas ti Hapones. Pinunasanna ti punial iti bulong ti asuete.
Nasipnget ti rabii ngem nakita dagiti dua ti alibtak ti Hapones. Naglingedda iti ledda. Madamdama, umad-adayon ti arimbangaw dagiti soldado.
Intan, kinuna ti ubing.
Urayennak!
Nagriaw dagiti billit a nabugaw kadagiti kasamekan; adda imkis iti barukong ti babai ket dina ammo nga awan gayamen ti ubing. Pinardasanna ti addangna; tumanalangkiaw. Idi makaadayon, nagsardeng sa nagtugaw. Nagkidem ket nakitana ti langit. Kasla kapas dagiti ramay a nangtengngel kenkuana. O Akira-san!
Nabannogkan?
Timek ti ubing; idi agmulagat, nakitana a nakatugaw iti maysa a panteon.
Napanam? kinunana ket timmakder sa pinampagna ti badona. Apay a pinanawannak?
Binirokko ni Akira.
Nabirokam?
Saan.
Kasla limmiday dagiti matana. Immasideg ti babai idi agin-inayad a tumrem ti lua ti ubing. Inagkanna ti pingping daytoy. Iniggamanna dagiti ramay daytoy a nasugatan.
Rimmuk-at ti ubing ket manipud iti bolsana, nangiruar kadagiti sabong.
Iniggaman ti babai dagiti sabong sa inagkanna. Nagdumog ti ubing. Apay?
Dagiti laeng sabong ti adda iti pusom, kinunana.
Ket ni laeng Akira ti adda iti barukongmo!
Timmakder ti babai, nagna; inaprosanna ti maysa a krus; nabati ti ubing a nangbuya kenkuana.
Ayanmo, O Akira-san?
Nagsublida kadagiti tanem. Saandan a nagtaray; siuulimekda a nanglabas kadagiti krus, kadagiti sitatakder wenno narunoten a batonlagip. Iti panunot ti babai, nayurit ti langa dagiti nakeltayen a sabong; dina napuotan ti ubing nga immasideg ket namalditan ti pingpingna.
Nagtaray ti ubing kalpasanna; nagpukaw iti kakawayanan.
Rafael!
Idi dina mauray a rummuar, sinurotna metten ti desdes nga agturong iti plasa bareng makitana ni Akira. Ngem awanen ti tao. Uray iti munisipio. Agawid koman idi matimudna ti maysa nga aweng. Iti dakkel nga akasia nangngegna ti taraudi ti kanta. Ni Akira!
Nagsardeng ti aweng ti gitarra idi madlaw ni Akira nga adda sabali a dumdumngeg. Nagsipat ni Adelina sa immasideg. Kasla di mamati ti soldado. Iti sipnget iti akasia, nakitana ti maysa a rupa a napnuan amo ken ayat. Nagsenias ti Hapones ket nagtugaw iti abayna.
Nagsaritada iti Ingles; indawat ni Akira nga agkanta manen. Ket nagkanta. Idi mauma, indawatna nga agistoria. Idiay Japan, kinunana, makitam ti Fujiyama.
Ania dayta? sinaludsod ni Adelina a napnuan regget a nangmatmat iti soldado.
Bulkan Fujiyama. Natayag ket makita pay ti yelo iti tuktokna…
Inaprosan ti Hapones ti buokna. Nalaus ti liday dagiti singkit a mata.
Ammom, kasla kenka ti kadakkel ti anakko, ni Rukozan.
Lalaki?
Nagtung-ed ni Akira. Kinalbitna ti kuerdas ti gitarra. Gimmilap ti lua kadagiti matana nupay napardas ti ikikitana iti adayo a sipnget.
Agawidkan.
Pudno kadi nga adut’ pinataymo?
Kasla nailabeg ni Akira. Saan a nakasungbat a dagus.
Maawatamto no dumakkelka pay, nainayad ti balikasna.
Saanmo a kayat ti aglibas?
Apay?
Adda kanon dagiti Amerikano!
Kunam la dayta.
Saan.
Kayatmo la a subadan ti panangisalsalakanko kenka.
Saan.
Agawidkan, Adelina.
Diak agawid no dimo ikari nga aglibaska.
Ngem—
Patpatgem pay ni Rukozan?
Wen.
No kasta, aglibaska sakbay a dumanon dagiti Amerikano ditoy.
Minatmatan ti Hapones iti nabayag.
Sinapsapuldaka. Duakami ken Rafael ngem didaka makita. Masapul nga agsublika. Masapulnaka ni Rukozan.
Kayatmo kadi a tallikudak ti nakayanakak? Dinan inuray ti sungbat; timmakder nga immadayo.
SAAN a nagpakita ti ubing. Nagur-uray ni Adelina kadagiti malem wenno sardam. Ngem kasla asuk a nagpukaw ni Rafael. Mabalin a nasarakanen dagiti kabusor, napanunotna.
Dina met nakitan ni Akira. Kanayon iti balkonahe tapno tannawaganna ti ubing wenno ti soldado. Mailiwan kadakuada.
Agsapa ti Sabado idi maburak ti ulimek iti kanalbuong; nagaweng ti sirena ket nakibur dagiti Hapones. Napan iti tawa ket nakitana dagiti kanion; nadayyeg ti daga. Ket imkis dagiti bomba. Saan a naggunay iti nagtakderanna agingga idi guyoden ti babaonen.
Adelina! Adelina!
Maysa a bomba ti nagdisso iti hardin; immasuk dagiti masetas ket gimmil-ayab dagiti dua a pinuon ti kaimito.
Iti naglingedanda, binuyada ti main-inuten a marpuog a balay. Ngem sabali ti ‘yan ti panunot ni Adelina; simmiplot ti rupa ni Akira ket dina napengdan ti sainnekna.
Napan iti munisipio a rinippuog ti bomba; limmabas bareng adda idiay ni Akira ngem uray pay ti kayo natuangen ket awan mangngegna no di ti ulimek a buyogan ti asug dagiti nasugatan. Iti laud, limtuad dagiti soldado; agpadayada nga agpalaud ngem awan met dagiti Amerikano. Dinarasna ti kimmamang iti kinawayanan sa nagtarus iti karayan. Adda nangsultip kenkuana iti ballasiw.
Saan a simmingbat.
Rafael!
Pagattumeng ti danum ket saan a narigatan a bimmallasiw. Nagsardeng iti sanguanan ti ubing (ti ubing a saanen a sapin ti aruatenna no di ket pantalon; paltog a saanen a sinsinan no di ket sisasabbikel ken sisasagana a pumatay.)
Naimbag ta nakitaka! Nagsaludo ni Rafael nga umis-isem. Ginuyodna ni Adelina nga impangato iti teppang. Nagtugaw ni Adelina ket pinespesna ti murdong ti badona.
Ket ni Akira?
Saan a simmungbat.
Addadanto no rabii, kinuna ni Rafael.
Inton rabii?
Nagtung-ed.
Ngem ni Akira?
Timmallikud ti lalaki.
Minatmatan ti babai iti nabayag. Kasla di mamati iti langa daytoy ulila nga ubing nga agnagan iti Rafael. Narapis ken kimpet ti pantalonna iti gurongna; sabali payen dagiti addangna: kasla kanayon a nabartek ket sangkasagidna ti taramidongan itan a pingpingna.
Rafael…
Ttimmaliaw. Nagsabat dagiti matada. Nagkir-in ket inyawatna ti imana. Timmakder ti babai. Nagsagid dagiti takiagda ket nagsanud ti lalaki a kasla nasinit. Limmabaga dagiti pingpingna. Awan timek ti lalaki a timmallikud ket nagnan.
Papanam? kinuna ni Adelina.
Idiay Fujiyama.
Ammok ni Akira!
Agkatkatawa a nangsurot iti lalaki a pasaray agsardeng ket agsardeng met. Nalabasanda ti kataltalonan; inusokda dagiti busbusilak ken ledda. Pimmidut ti babai iti baimbain ket inagkanna.
Kitaem. Mabain!
Ngem di inkankano ti lalaki; pimmardas dagiti askawna ket idi kuan, masungadda ti kamposanto. Linagtona ti maysa a panteon ket nagsipat met ti babai: Bravo! Nagtarus ti sumaruno a panteon ket linagtona daytoy; bimmangon ket limmagto ket natuang manen ngem bimmangon ket nagtaray agingga iti napadso iti abay ti maysa a bato nga anghel. Iti ulimek ti kamposanto, nariknana ti lamiis ti daga bayat ti panagtedted ti ling-etna; kasla di mamati iti kaaddada iti tengnga ti kamposanto, wenno iti rabii, gapu iti ringgor a nagtaud iti barukongna, ket itan, nariknana ti pusona uray sadino ti naaprosan ti dakulapna, dagiti pitik ti pusona a kasla pitik met ti sabali pay a kararua: Adelina!
Rimmuar ti babai iti naglingedanna; immasideg a siiinayad sa nagparintumeng. Iti lawag ti nasapa a bulan, miningminganna ti lalaki a kas man ita laeng a maam-ammona ti langa daytoy. Nagkarayam dagiti ramayna iti daga ket nariknana—iti lam-ek ti angin kadagiti ruot—nariknana dagiti simmagepsep a lua.
Apay a pinanawannak, Rafael?
Ay-ayatem ni Akira!
Saan!
Nagdumog ni Rafael; natnag ti luana iti ima ti babai.
Pakawanennak, kinuna ni Adelina. Dinigosna iti agek ti sipepetpet a dakulap daytoy ta nakitana a maawatannan daytoy a lalaki.
