SAANTAYON a masdaaw no dimmanonen iti presio a sangaribu ti sangasalup a gamet (Porphyra marcosii), ti mapapati a kanginaanen ken kalamuyotan a ruot-baybay nga agtubo laeng iti aplaya ti Ablan, Bayog ken Saoit, Burgos, Ilocos Norte ken iti Mingay, Sta. Praxedes, Cagayan. Black gold, kunada iti daytoy iti Burgos, Ilocos Norte.

Idi dimmagaskami iti gamet iti mini-grocery ni Maribel Malacas ti Barangay Ablan (dati a Buraan), Burgos, adda pay laeng sumagmamano a deppa a naikamen a dulinna a gamet.

“Alaem aminen, sir, ket no maibusanka,” inkaritna. Ngumisit a maris-bioleta ti gametna ken nabang-i ti angotna. No sumadaek, amangan no agsangapulo ribu ti paglakuanna iti daydi naikamen a gamet a lakona.

Sangaribu ti bayad ti sangaaplag a nagango a gamet a no kaal-ala wenno presko ket sangasalup. No kalakana, mabalinda nga ited iti 700 agingga iti 800 a pisos. Ngem no namagan ken naikamenen, tumengtengteng a sangaribu. Narigat pay kano ngamin ti agipamaga ta kumsen ti seaweed ket adunton ti aragaagna a rumbeng a tapalanda manen agingga a dandani awanen ti regkangna. No namagan, mabalinen a kupinkupinen sa ilako.

Agrikultura

Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari

Kas kadagiti dadduma nga eksotiko a mula wenno nabiag nga agtaud iti Kailokuan a kas iti uong-mannagadu, ararawan, ipon, bukto, kiwet (igat), nagbalin a kasla bayad ti tangtang (kampana) daytoy a ruot-baybay ta magustuan ngamin dagiti Hawayano. Idi sakbay ti pandemia, agipatpatulod dagiti Hawayano iti kuarta nga igatangda iti gamet ti Burgos ket maipatulod sadiay ket no bilang ta mailako met laeng sadiay Hawaii, mamitlo wenno mamimpat ti ad-aduan ti presionan sadiay.

Da Nana Nena Nesperos ken anakna a Michelle Nesperos Collado, agpada a gumagamet, iti paraangan ti balayda iti Barangay Ablan, Burgos, Ilocos Norte. Iggem ni Michelle ti singgapong a nylon a pagikarkargaanna iti maalana a gamet.

Wen, dayta ti maysa a gapu a kasla bayad ti tangtang wenno kampana. Batoken ngamin dagiti Hawayano iti nangato a presio.

Ngem apay ngamin nga ipatengteng dagiti gumagamet iti nangina a presio?

Tapno maammuanmi ti sungbat dayta, dimmagaskami iti balay da Nana Nena Nesperos, 67, balo ken ti balasangna a ni Michelle N. Collado, 42, naasawaan, iti Barangay Ablan, Burgos ket pinaistoriatayo kadakuada dagiti padasda maipapan iti panaggamet.

Adayo pay ti Saoit a kaaduan iti maala a gamet iti Ablan, isu a masapul nga agluganda a mapan. Agbalonda iti merienda ken pangaldawda. Adda kapoteda. Agguantesda pay. Ta permi a makapatikumermer kano ti lamiisna iti pagalaanda iti gamet. Nalamiis a permi ti danum iti paggametan ta ngamin, dagiti Porphyra wenno brown algae, agbiagda  iti paset ti baybay nga addaan iti nalamiis a danum.

Nabiit pay a naitakdang a gamet. Sumileng a bumerde a ngumisit ti kitana. Nupay adda met maala a gamet iti batog ti Bayog ken Ablan, Burgos, ad-adda nga iti Saoit iti asideg ti Kapurpurawan Rock Formations ti pagalaanda iti adu a gamet.

Ti amian wenno angin nga aggapu iti amianan a daya a mangibuyog iti agsapri a tudo (kasaor) ti mapapati a makaigapu iti panaglamiis ti danum kadagiti baybay iti umamianan. Mapasamak daytoy mangrugi iti bulan ti Nobiembre, kumaro iti bulan ti Enero ken Pebrero ket aggibus iti Abril. Kadagitoy a panawen ti panagtubo ken panagadu dagiti gamet; isu ngarud met ti panagalada iti daytoy a seaweed. Iti Disiembre ken Enero, kaadu kano ti maala a gamet. Kalpasan ti bulan ti Abril, agkusapo kanon sa maig-iggay ti gamet ken awanen ti serbina.

Irisrisgo dagiti gumagamet ti karadkad ken palpallangda. Nabato ti pagalaanda iti gamet. Sa adda pay dagiti paglayawanda a regkang dagiti ngumisit a batbato a pagnaan ti danum-baybay. Ken dadakkel ti dalluyon nga aw-awaganda iti palong iti umamianan.

Ingget lamiis ti danum ken agderraas nga agderetso dagiti bato a pagtubuan dagiti gamet iti adalem a baybay. Addan dagiti kimsial a nasabuagan iti panagbasnot ti timmakder a palong iti paggametan. Maysa kano daydi lakay ni Nana Nena, Tata Virgilio Nesperos (pimmusayen) kadagiti sinabuagan ti nakalamlamiis a palong ket kimsial nga inyospitalda ngem napaungarda met laeng.

Ti guantes nga isuotda no agalada iti gamet. Nagalis ti seaweed ken kasla lastiko a makiginnuyodan isu a masapul ti nakersang a pangiggem iti daytoy.

Sabali laeng dagiti inyanud ti palong a pakairamanan kano dagiti agassawa a gumagamet. Simmabuag kano ti dalluyon ket saan a nakataray daras ti asawa a babai ket tinulid ti palong sana inamil iti baybay. Tinapuakan kano met ti lakayna tapno isalakanna ngem napigsa ti koriente ket inremremna kano ida a dua. Saandan a nasarakan ti bangkay dagitoy nga agassawa.

No nalaing ti gumagamet ken kaaduna, saan a nababbaba ngem sangasalup ti maalana iti unos ti maysa nga oras. Adda isuotna a guantes a net ket isu ti pangpidilna iti gamet manipud kadagiti kabatuan. No irugina ti aggamet iti masapa agingga iti pangngaldaw, nalablabit a makasapul iti agingga iti tallo ribu iti inladaw. Ngem saan met nga aginaldaw a mapan.

Agsipud iti kaadda ti pagsapulan a panaggamet, kuna ni Nana Nena a kaykayatna ti Ilocos Norte ngem ti nagtaudanna a Dolores, Eastern Samar. Agpadada a naikamang iti Ilocos Norte iti manangenna. Nupay Waray, kasla napeklan nga Ilokana no agsao ni Nana Nena ket no dimo saludsoden ti nagtaudanna a lugar, ipagarupmo a patneng a taga-Burgos.

Naikamen a gamet nga agpateg iti sangaribu. Kas iti daytoy a pedaso dagiti ilaklako ni Maribel Malacas iti mini-gocery store-na iti Barangay Ablan, Burgos, Ilocos Norte. Kakastoy met dagiti gangangay a mailaklako a gamet kadagiti tiendaan.

Agsipud iti kinarisgo ti pagalaan iti gamet, adda dagiti mangsipsiput iti taaw ket no tumakder ti palong, ipukkaw dagitoy ti panagpaknida. Darasenda a panawan ti rangkis dagiti batbato a yanda tapno maliklikkanda ti masabuagan iti palong ken kalamrien. Ad-adda ngamin a sumamay ti lamiis no masabuaganda iti dalluyon ket mabasa ti bagida sa ket buyogan ti nalamiis nga amian.

Dagiti kaal-ala a gamet, isursorda nga ilako iti Burgos. Ngem adda met dagiti aggatang iti ikamenenna a palaylayen tapno ilakoda kadagiti tiendaan.

“Danganem ti gamet no gumatangka,” kuna ni Maribel. “Dua a dangan ti kaakabana ken tallo met ti kaatiddogna. Ket maysa laeng a sikig dayta ta adda pay iti bangir. Dayta ti dagup ti sangasalup a presko a gamet.”

Maklaseklase met ti gamet. Nangisit kano ti kolor ti kasadiaan a gamet a maala iti Saoit, Burgos. Adda met daytay kunada a tuldingan wenno kayumanggi. Nalamuyot ti gamet no madilnakan sa makamatisan. Adu pay dagiti mangdigo latta met iti daytoy a kas iti kaldo. Pinadasmi iti ginatangmi a gamet ken ni Maribel ket agpayso. ‘Tay kunada a malipatam ti nagan ti katugangam iti kinaimasna.

Maysa a paset ti baybay iti Saoit, Burgos, a kaaduanna a pakaal-alaan ti gamet. (Pammadayaw ti autor dagiti amin a ladawan a naaramat iti daytoy a salaysay.)

No mabalin nga i-farming wenno i-culture ti nori dagiti Hapones a maysa kadagiti kakabsatna ti gamet, posible kadi met a patubuen ti gamet? No mapasamak dayta, mabalinen a pagapitan iti gamet dagiti baybay a nalamiis ti dandanumna ken mabalin a saanto metten nga irisrisgo dagiti gumagamet a kas kada Nana Nena ken Michelle ti palpallang ken karadkadda iti kasaor?

Segun ken ni Prof. Edwin Rivera, retirado a mangisursuro iti MMSU-College of Teacher Education nga adda kano idi panawen nga adda dua a sientista a Hapones nga immay iti Ilocos Norte tapno kitaenda ti posibilidad a ma-culture ti Porphyra marcosii. Nupay kasta, saan met a naitultuloy daytoy iti saanen a masinunuo a rason.

Ngem no kadagitoy, napintas koma latta met a mairiing ti maipapan iti panagmula wenno panagpatubo iti gamet. No mapasamak daytoy, awan papananna no di agbalin daytoy a maysa a napintas a pamastrekan dagiti agindeg iti umamianan a paset ti Ilocos Norte ken iti kadarapatna a Cagayan. Nalabit saanto metten nga agbalin a bayad ti tangtang ti kaibatogan ti bayad ti gamet. –O

(Bannawag, Pebrero 16-28, 2025)