Birbiroken dagiti bumubugguong ti asin ti Saoit a pangasin kadagiti bugguongenda ta kunada a naim-imas no kua ti bugguongda.
MANIPUD iti Barangay Cababaan agingga iti Barangay Caruan iti ili ti Pasuquin, maysa kadagiti ili nga am-ammo a kas agar-aramid iti asin iti Ilocos Norte, naipaunor dagiti talipapa wenno abong-abong nga aglako iti daytoy a produkto a kaduana ti suka, bawang, ken lasona.
Adu ngarud a motorista ken bus ti agsardeng kadagitoy a puesto tapno aggatangda kadagitoy a produkto kangrunaanna iti asin. Maibilang a napigsa a pagsapulan dagiti adda iti igid ti haywey daytoy asin, kangrunaanna dagiti agsansana iti paset ti Estancia ken Caruan.
Ngem ti di ammo ti kaaduan, adda met maysa pay a barangay iti umamianan a paset ti Ilocos Norte nga asin met laeng ti kangrunaan a produktona. Daytoy ti Barangay Saoit iti Burgos, Ilocos Norte.
Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari
No kitaen ti mapa, masarakan ti barangay iti mismo a saw-it ti daga iti amianan a laud a murdong ti Luzon. Daytoy ti makuna a nagsulian ti Luzon iti amianan a laud. Daytoy metten ti mapapati a nakaipanaganan ti barangay manipud iti sawit wenno saw-it (sara) a balikas ti Ilokano.
Malaksid a daytoy a barangay ti kangrunaan a pakaalaan iti gamet, ti maibilang a kanginaan a ruot-baybay iti pagilian, ken ditoy pay a masarakan ti kagudua ti bilang dagiti higante a windmills ti Energy Development Corporation wenno EDC, ti panagsana ti napigsa a pamastrekan dagiti tattao.
Saan laeng ngamin a popular a mailaklako ti asin ti Saoit iti haywey ta adda laeng dua nga agabay nga stalls iti haywey a mangilaklako iti daytoy. Ngamin, maib-ibus ti produkto ti Saoit nga asin ta ang-angkaten dagiti komersiante sa ilakoda kadagiti tiendaan dagiti ili iti umamianan.
Kas kunada, awan pangisukatam iti asin ti Saoit. No maipapan iti bugguong a naasinan iti asin ti Saoit, kunada, sigurado a naimas dayta. Napaneknekanen dagiti bumubugguong iti umamianan a paset ti Ilocos Norte dayta. Birbirokenda ti asin ti Saoit a pangasin kadagiti bugguongenda ta siguradoda kano a naim-imas no kua ti bugguongda.
No idilig kadagiti dadduma nga asin, amang a napimpino ti asin ti Saoit.
Bimmisitakami iti Barangay Saoit tapno kitaenmi ti industria ti asin iti daytoy a lugar. Nakainnumanmi ni Apo Larry Baniaga, 48, naasawaan ken presidente ti Mariposa Saltmakers Association, ti gunglo dagiti agas-asin iti Barangay Saoit ken iti kadarapatna a Barangay Pagali. Kalpasan ti panagsarsaritami iti maipatpatakder a dakkel ken dos grados a balayna iti amianan ti barangay hall ti Saoit, inawisnakami iti igid ti baybay tapno kitaenmi a mismo ti panagaramidda iti asin.
“Kadagitoy a bulan ti Disiembre, awan pay no kua ti agsansana ngem nagasatka, sir, ta adda nangrugin,” kinuna ni Larry. “Mangrugikami nga agsana iti Marso no mangrugin ti kalgaw; agpatinggakami iti kasanguanan ti tudtudo,” panangilawlawagna.
Tanap a nagtubuan dagiti atap a ruot ti dinaliasatmi. Nagadu a budak (screwpine) ken darumaka ti nalabsanmi iti ibababami iti tanap. Pagsayaatanna ta nalawa pay a pagibulosanda kadagiti kalding daytoy a disso ket nakitami dagiti naglalapsat a kalding.
Kasla maysa a purok ti pagsanaan a nagdissuan dagiti laong dagiti kamarin a naalad-aladan. Tunggal kamarin, addaan iti sementado a tangke a pakaurnongan ti danum a nakasaganan a mailuto tapno agbalin nga asin. Adda met karaang a naaramid iti nakilnet a daga a nakaimontaran ti agabay a kagudua ti bariles nga isu ti pannakasinublan a pakaipanan ti mailuto a danum ti baybay.
Simrekkami iti lakub a naaladan iti puser sa immunegkami iti panglawaen a kalapaw a kuna ni Larry a mabalin nga umiananda payen no iti kapigsa ti panagsana.
Manarimaan ti pannakaluto ti maasin ngem dimi nadanon ti akinkukua nupay manarimaan a nakasungrod ti karaang ket agal-alingasaw ti malutluto nga asin. “Mabalinmo latta ngamin a panawan ti malutluto nga asin,” kinunana. “Dayta laeng no agbalinen nga asin, dimon pampanawan wenno turturogan ta dinto ketdi maksetan. Kumudiser a kumigpal ti asin no maksetan,” kinuna met itay ni Mrs. Mirasol Baniaga, ti baket ni Larry, a nakainnumanmi nga immun-una sakbay a simmangpet ni Larry.
Inlablaban ni Larry ti rabaw ti maasin.
“Ilablabanmi tapno nadalus ti asin,” kinunana. No mamagaan ti lablab ti asin kas iti napuraw a nasayaw a kumigpal a keggang.
Idi rummuarkami iti ikub ti kamarin, nagpadayakami iti desdes a tumapuak iti aplaya ti Saoit. Matawtaw-agan ti nalawa a timmanap manen a kabatbatuan ket iti labesna dayta, iti abaga dagiti turod a nanglebleb iti aplaya, agpulpuligos ti paligpalig dagiti higante a windmill.
Iti met gayadan dagiti timmarid a nangisit a batbato, naidarnap ti maysa a nalawa a tanap dagiti batbato. “Daytoy ti sabali a pagtalonanmi,” kinuna ni Larry. Napatak kadagiti kabatbatuan dagiti nakellekelleng a paset a nakargaan iti danum.
“Liskaong ti awagmi kadagitoy,” kinunana. “Makargaan dagitoy iti danum manipud iti baybay. No awan ti water pump-mo, manomano a kargaam a, kas idi ubbingkami,” pananglagipna.
Sakduenda ti danum iti bibig ti taaw a patinayon a mangtungpatungpa iti kabatbatuan sumagsangagasut a metro manipud iti yanmi. Umas-asul dagiti palong. Dita metten ti pagal-alaanda kadagiti gamet.
“Nauneg daytoy danum ti aplayami, agderetso nga agkaranukon iti lansad ti baybay,” kinunana. “Ngem ditoy ti magustuan a pagtubuan ti gamet ken salingungo (sabali pay a naimas ken nangina a ruot ti baybay a kasla porma ti mayflower, 400 a pisos ti sangasalup). Napadasanmi ti nagsaksakdo nga uray la a maidaruska no dimo maannadan,” intudona ti ngumisit a kabatuan. Kasla nabidugolan kadagiti nagkikinnapet a nangisit a batbato ti langa ti tanap agingga iti pagsabuagan dagiti palong.
“Nagasatkami no agaluyo ta punnuenna dagitoy liskaong; dayta, saanmin a pagbambannogan pay nga isaksakduan,” inyisemna. “Isu nga ita ta tartarabayennakamin ti LGU-Burgos, mangtedda kano iti saggaysakami a water pump ken sagdudua a rolio ti hose,” impadamagna. “Dakkel a tulongda kadakami, sir,” innayonna.
Iti agdama, addaan iti 31 a katao ti kameng ti Mariposa Saltmakers Association ti Saoit, Burgos. Naipanagan daytoy iti pelikula a Mariposang Dagat (1977) a sinurat ni Pablo S. Gomez a nagbidaan da Vivian Velez ken Matt Ranillo III a nasiuting amin a pasetna iti Burgos, Ilocos Norte.
Tartarabayen kano met ti DTI ti industria ti asin iti Saoit. Kinapudnona, kapaspasangpetda laeng ti dua a concrete oven a mabalinda a paglutuan iti asin. Saan pay a naimontar dagitoy.
No makargaan iti danum-baybay dagiti liskaong wenno kinelleng a pagpaingelanda, bilagenda ti linaon dagitoy a danum iti unos ti 5 nga aldaw. Kalpasanna, sakduenda amin dagiti danum kadagiti liskaongda sa ipanda iti sabali pay a liskaong a “pangpaingelanda” manen iti sabali pay a 5 nga aldaw. Kalpasanna, mabalindan nga ipan iti tangke iti uneg ti kamarinda ket ditan ti pagalaanda iti lutuenda nga asin.
Punnuenda iti napaingel a danum-baybay dagiti dua a pisi ti dram a landok. Mapan a 200 a litro a danum-baybay ti malaon dagiti singin a pisi ti dram a nakamontar iti karaang. Sungrodandanton daytoy iti unos ti 3-6 nga oras sa agbalin daytoy nga asin. Depende iti kaingel ti danum (konsentrasion ti asin), makapataudda iti 25-30 a kilo nga asin iti maminsan a saangan iti maysa a dram. No umay mismo danonen ti aggatang, ilakoda daytoy iti 35 a pisos ti kada kilo.
Malaksid iti panagtalon ken panagkalap, ti asin ti maysa a napigsa a pamastrekan ni Apo Larry Baniaga. Dinamagmi no mano ti masapulanna iti panagasinna iti unos ti tallo a bulan, iti Marso, Abril ken Mayo.
“Adda met kadawyan a masapulak a PhP236,000 iti maminsan a panagaasin,” inyisemna. “Pina-compute ngamin ti DTI iti napalabas.”
Saanen a dakes dayta. Ala, ket ti bannogda laeng ti puonanda iti dayta ta awan met ti risgo ti panagasin no maidilig iti panagtalon wenno panagmula iti cash crop. Awan met gastoda nga aggatang iti pagsungrod ta idaknir lattan ti nakaparsuaan dagiti gabat iti asideg ti pagasinanda.
“Daytoy ti yamanenmi iti Apo iti daytoy a pagbiaganmi ta naynay a tultulongannakami,” kinuna ni Apo Larry. Malaksid a punnuen ti aluyo iti danum-apgad wenno danum-baybay dagiti kinelleng wenno liskaongda, isangbay pay ti aluyo ti baybay dagiti adu a gabat a maisadsad kadagiti kakandarumaan ken kabudbudakan iti tanap nga abaga ti aplaya. Dagita metten a gabat ti maibilag a pagsungrodda kadagiti karaangda. Napaneknekanmi daytoy iti pannagnami kadagiti desdes iti pagsanaan nga agkaraiwarang dagiti kayo a naigabgabat lattan.
Isu a naparaburan ti Saoit saan laeng nga iti daytoy panagasin a pagsapulan, no di pay ketdi kadagiti adu pay a bambanag. Mairaman ditan ti pannakaipasdek ti EDC Energy Park iti lugar a saan laeng a nangipaay iti pannakaapit ti renewable energy (koriente) no di pay ketdi nanggutigot iti eco-energy tourism. Pagin-innagawan pay ti Saoit ken Poblacion, Burgos, ti Kapurpurawan Rock Formation a maysa kadagiti daydaywen dagiti turista.
Kinapudnona, nupay bassit ti barangay iti populasionna a sumurok a 700, maysa a kabaknangan a barangay ti Saoit iti mapastrekna a manipud iti PhP7-milion agingga iti PhP8-milion iti tinawen manipud iti EDC. Nalabsanmi ti maipaspasdek a covered court a mabalin a maikkanto iti aircondition. Dimi nadanon ni Punong Barangay Glenn Joy Gervacio ket ni Kgd. Rey Baay a naka-duty idi iti balay ti barangay (barangay hall) ti nakasarsaritami. Kinunana nga agpateg iti PhP26-milion daytoy nataraki a pasdek ti barangay. Posible daytoy agsipud iti buis nga aggapu iti EDC.
Uray ti eskuela elementaria nga ipanguluan ni Mr. Rolando Lagpacan, presidente ti elementary school paper advisers ti Ilocos Norte iti adun a tawen, makita ti kinasaliwanwan ti barangay agsipud iti kinamoderno ken kinasadia ti nasao nga eskuela.
Ala, no kayatyo a mapaneknekan ti kinaidumduma ti asin ti Saoit, mabalinyo a padasen. No lumabaskayo iti Saoit, kas nakunamin, adda dua nga stalls a pakagatangan iti daytoy nga asin iti haywey. Mabalinyo met ti sumrek iti barangay tapno mismo a danonenyo dagiti agsansana iti amianan ti barangay hall-da.
Naimasen ti mabugguongna, sigurado a naap-apgad pay ti maasinanna. Kas itay kunadan, awan pangisukatam iti asin ti Saoit. –O
(Bannawag, Marso 1-15, 2022)
