Uray ania a kita ti panagayat, makatulong kadagiti inaldaw-aldaw nga aramid…
SINGIN da Paula ken Eula. Awan pulos pagdumaanda nangruna idi ubbingda pay. No dadduma, mapagsinnukat pay idi dagiti nagannak kadakuada ti naganda ket mismon a dagiti ubbing ti mangibaga no asinoda. Kastoy latta agingga a nakapagturposda iti kinamaestra ken naaddaanda iti trabaho.
Apaman a nakastrekda iti pangisuruanda, dagiti pay ketdin nagannak kadakuada ti nangidarirag iti pannakiboyprenda. Ni Paula, naaddaan iti boyfriend nga inheniero nga agtrabaho iti munisipioda. Ditoy a nadlaw dagiti nagannak kadakuada ti pagdumaan dagiti singin. Napili ni Eula. Awan ti kinayatna kadagiti agrayo kenkuana uray pay no nangato ti adalda ken addaan makunkuna dagiti naggapuanda a kaamaan. Naragsak ni Paula a kasla awan parikutna iti lubong, natalubo, ken nasalun-at. Manmano nga umisem ni Eula. Narapis ket no kuan, mayospital ta adu dagiti marikriknana.
Ayat ngata ti gapuna?
Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari
Makapasalun-at Kadi ti Ayat?
Segun iti canopy.com, apektaran ti ayat ti salun-at ti tao. Dakkel ti maitulongna iti mabiit ken mabayag a kinaragsak. Ti nalaus a kinaragsak ken ti bileg ti ayat, pasayaatenna ti pisikal a bagi, panunot, ken rikna.
Adda dagiti sumagmamano a pagilasinan no ti tao ket agayat a kas koma iti al-alisto a panagbitek ti puso, kasla adda kulibangbang iti rusok, dumakkel ti nangisit dagiti mata, agar-arimasa dagiti dakulap, maawanan ti maisao iti sanguanan ti ay-ayaten, ken ‘tay rugso uray makulding man laeng. Nupay iti damo, saan a nasayaat dagitoy a kababalin ngem iti bumaybayag, nakaim-imnas ti rikna ti agayat.
Ti seks ti maysa kadagiti pisikal a pangipeksa iti ayat, segun iti artikulo. Makaipababa iti presion ti dara, makalapped iti pannakais-isbo dagiti babbai, pababaenna ti istres, makapasimbeng iti pannaturog, ken papigsaenna ti resistensia ti bagi. Ti ayat patibkerenna ti naannayas ken nasalun-at a langenlangen iti pada a tao; ti karirikna ken panunot a makatulong iti sibubukel a salun-at iti maysa a tao.
Natakuatan kadagiti adun a panagsukisok ken panagadal maipanggep iti ayat a ti nasalun-at ken natulong a panagayat -- agassawa man, pamilia, gayyem ken dadduma pay – mainaig iti nangatngato a kompiansa iti bukod a kabaelan ken kinapateg ti bagi. Uray ania a kita ti panagayat, makatulong kadagiti inaldaw-aldaw nga aramid, saan a pannakaidna wenno awanan talinaay a panunot ken nakem, ken iti kinanerbioso. Pababaen pay ti ayat ti gundaway a maaddaan iti depresion, maysa kadagiti kita ti sakit ti utek.
Dagiti sintoma ti maysa nga agayat ket gapuanan ti dua a kemikal: ti dopamine ken oxytocin. Ti dopamine paruaren ti utek no makakita wenno makarikna iti makaparagsak. Maaw-awagan pay daytoy a rikna iti ‘ag-high.’ Ti oxytocin pagkalmaenna ti nakaro a rikna ken tumulong kadagiti dua nga agayan-ayat tapno agsinningedda. Maaw-awagan pay daytoy iti “cuddle hormone” ta isu ti mangpasimbeng iti rikna no maarakup wenno makebkeb. No maparuaren dagitoy a hormone, saanna a kayat a sawen nga agnanayon ti kaaddada. Temporarioda ta agsubli met laeng ti bagi ken panunot iti normal wenno gagangay ket ti brain chemistry agbalin met a normal. Paruarento manen ti utek dagitoy a kemikal inton kasapulan ida ti bagi.
Kas iti panawen ken ania man ditoy lubong, saan a kankanayon ti kaadda ti ayat. Adda met dagitay pasamak a makeltay wenno mabuong ti maysa a puso. Maawagan daytoy iti ‘broken heart.’ Saan a sinsinan daytoy a pasamak ta nagbalinen a maysa a kita ti sakit a makaapektar iti pisikal, emosional ken mental a salun-at ken maawagan iti broken heart syndrome (BHS). Iti lubong ti medisina, daytoy a sakit ket ‘tay “stressed-induced cardiomyotelepathy” a ti puso, temporario a dumakkel. Nakaro daytoy a sakit ta no dadduma, mabalin nga ipatay ‘tay tao nga addaan iti BHS. Mapasamak daytoy no ti tao ket nabalo, naidiborsio wenno naisina a saanda a napagnumuan; agladladingit iti nakaro gapu iti aksidente, natayan wenno nakaro a pannaka-istres. Adda metten siguro dagiti pasamak a naammuam a ti tao a natayan ket iti saan a mabayag, simmaruno a natay nga awan met ti nakaro a sakitna. Ti BHS ti pangilawlawag dagiti sientista iti medisina iti kastoy a pasamak.
Siensia ti Ayat
Adda dagiti takuat iti siensia ti ayat nasurok nga innem a tawenen ti napalabas ngem dagitoy a takuat, isuda pay met laeng. Kas koma ti pannatukantukad ti ayat.
Wen, matukantukad ti ayat iti biag ti maysa a tao ket iti amin a tukad, ti ayat ti kangrunaan a makaengganio kadagiti amin a rikna. Daytoy a rikna ti tumulong iti tao tapno kayatna pay ti agbiag. Apay a kayatmo pay laeng ti at-atiddog a biag no dimon ay-ayaten ti asawam wenno nakaro ti panangayatmo kenkuana ngem dinaka met ay-ayaten, kagurguram dagiti annakmo ken ti pamiliam agraman dagiti adda iti aglawlawmo?
Daytoy ayat ti tumulong iti reproduksion tapno agtultuloy ti kaputotan. Panunotem laengen a no awan ti ayat, kasano a ti lalaki ken babai ket aginnayat ken aginnalada tapno agpatanorda iti pamilia? Maaddaanda iti anak nga isudanto met ti mangituloy kadagiti sumarsaruno a kaputotan. Daytoy ti maysa a gunggona ti panagayat, isu a ti lalaki ken babai kasla nailuodda iti tunggal maysa. Maysa daytoy a misterio ditoy lubong.
Ti agayat ket iseserrek iti napintas a silo nga inyusuat ti Nakaparsuaan iti natural a situasion a narigat a labanan. Ti ayat makapataud iti kemikal a reaksion ti bagi nga agtungpal iti rikna a panagayat iti sabali a tao. Segun kadagiti panagsukisok, kasapulan laeng ti bagi nangruna ti utek ti 90 a segundo agingga iti uppat a minuto tapno masigurado no agayaten wenno saan.
Nupay naduktalanen a pudno ti ‘love at first sight,’ saanna kayat a sawen a no agayatkan ket sige a sige nga awanen ti prenona. Kas nakunan, ti panagayat ket matukantukad. Indatag ni Helen Fisher ti Rutgers University ti tallo a tukad ti ayat. Tunggal tukad adda dagiti kemikal wenno hormone a mangpataud kadagiti agduduma a reaksion wenno rikna babaen ti utek.
Ti umuna a tukad isu ti lust wenno gartem. Marikna daytoy gapu kadagiti mapataud a kemikal a testosterone (lalaki) ken estrogen (babai). Naisiguden daytoy ti tunggal parsua ken agpada ti kaadu nga adda iti bagi ti lalaki ken babai. Dagitoy a hormone ti manggutigot iti kinagartem a mapasamak iti uneg ti utek. Ti ketdi pagsayaatanna, ti proseso a mangpataud kadagitoy a hormone ket makatulong iti salun-at. Makapababa pay iti istres. Ti gartem, ayat ken panagganas ikkanna ti tao iti kired, segun ken Fisher.
Ti maikadua a tukad isu ti atraksion ket ditoyen a marikna ti pudpudno nga ayat. Ti ayat iti daytoy a tukad ket isu ti kaiimnasan a rikna iti biag. Makapagagar. Awanen sabali a linaon ti panunot ti tunggal maysa no di isuda a dua. Agsasabali met dagiti kemikal a patauden ti utek iti daytoy a tukad a kas iti adrenaline, dopamine, ken serotonin. Kasla kanayon a makilumlumba ti pusoda, agkutukot dagiti tumengda. Ti serotonin, mangited iti naimnas a rikna a ti laeng ay-ayatem ti adda iti panunotmo ket no dadduma mapaisem nga awan met gapuna a makita iti ruar; ipanda ti ay-ayatenda iti nangato a lugar wenno pedestal ket makitada amin a birtudna ken irasonanda dagiti pagkuranganna.
Ti maikatlo a tukad isu ti attachment wenno panagsinninged iti tunggal maysa. Nabileg daytoy a tukad ta awanen ‘tay pannakailuod wenno pannakaapiang ket makitan ti pudno a pakabuklan dayta ay-ayatem. Tumulong daytoy a tukad iti iyiirut ti rason tapno dagiti agayan-ayat ket pudpudno ti mariknada iti tunggal maysa ket kayatda ti mangbukel iti pamilia ken maaddaan iti anak. Akem met ti gimong ti mangisigurado a saanda lattan nga agpatanor iti pamilia nga awan pammalubos ti linteg ken ti simbaan.
No padadagupen dagiti takuat ti siensia, ti ayat ket saan nga aggapu iti puso no di ket iti utek a mangiturturong iti amin a panunot, aramid, ken rikna babaen ti panagpataudna kadagiti kemikal wenno hormone a mamaggunay iti bagi ken rikna; saan a maliklikan ti seks bayat ti panagayat; saan a kasapulan a ti kainnayat ket nataer, nabaknang, natakneng, napusaksak wenno napintas, ta ti rikna nga ayat ket naun-uneg ngem ti pisikal; ken, narigat nga ilawlawag ti naun-uneg ken pudno a kaipapanan ti ayat ta ti laeng Mannakabalin ti makaammo iti daytoy naisangsangayan a rikna.
Ngarud…
Nupay ti ayat maysa nga unnoy nga adu ti pagsayaatanna, adda met latta dagiti mapataud a pagdaksanna. Apay nga adda dayta balikas a ‘lovesick’? Daytoy ‘tay mangiladawan iti maysa a tao a nakaro ti pannakaduyokna iti pana ni Kupido. Agmamayo, kasla mulmulluong nga umis-isem uray no maymaysana, ken kumkumleb lattan a mangpampanunot iti ay-ayatenna. No awananka met iti ayat a kas ken Eula nga ehemplo iti immuna a paset daytoy a salaysay, agmamayo, agsakitka ta baybay-am ‘ta bagim yantangay awan met mangted iti inspirasion ken mangdayaw kenka tapno papintasem ‘ta bagim. Awan ti mangsuportar ken mangpilit kenka a mapan iti mangngagas no kas pagarigan ta adda an-annayem ‘ta bagim.
Saan a maisuro ti ayat, matiliw lattan daytoy. Kas pagarigan, dagitay tao a kanayon a mangipakita kadagiti pagilasinan ti ayat a kas iti asi, pannakipagrikna, nasagut aglalo kadagiti saan unay a naparaburan, natulong, ken naparabur, ad-adda nga isuda dagiti makatiliw iti atension ken ayat ti padada a nabiag.
No dadduma, masursuro ti agayat. Kasapulan laeng ti talek, nakalukat a panagpampanunot ken pannakipagrikna iti pada a tao. Narigat daytoy a maragpat ta kasapulan pay ti pre-frontal cortex a paset ti utek a mangidanon iti nabileg a signal tapno agayat wenno mangirupir iti pudno a karirikna. Daytoy ti reaksion dagiti addaanen madi a padas maipanggep iti ayat. Daytoy ti makailawlawag kadagiti addan padasda a saandan a pulos agayat pay. Uray pay dagiti ubbing a nakaimatang iti saan a nasayaat a langenlangen dagiti nagannak. Ngem iti panaglabas ti panawen ken babaen ti naanus, nadungngo a kadua, mabalin a mapasubli ti ayat. Segun ken ni Liza Fritscher, maysa a neuroscientist ken biological anthropologist, iti sinuratna nga Anatomy of Love, “ti ayat narigat nga ilawlawag, masarakan ken pagkaptan.”
Ngem no addaankan iti pudpudno nga ayat, kasla unnoy wenno samiweng nga agtaud iti kaunggam ken maay-ayoka a dumngeg iti daytoy agingga’t inggana. --O
(Bannawag, Pebrero 16-28, 2022)
