Wen, nasamsam-it met laeng ti biag no adda tagapulot ta arigna maysa daytoy a pakikonektarantayo kadagiti aapongtayo a ti panagdapil ti maysa kadagiti pamataudanda idi iti pagbiag ken isu nga addatayo met ita.

PALINANG. Tinipay. Palatipot. Pulitipot. Paktaal. Immasukar. Kinalti. Sumagmamano dagitoy a balikas a no mangngegmo, maipalagip kenka ti tagapulot—ti pannakaasukar dagiti Ilokano sakbay a dimteng ti komersial a puraw nga asukar iti panagbiagda.  

Kas iti panagmula iti kapas a matibbi tapno maabelto nga ules ken bado a kas aramid dagiti nagkakauna nga Ilokano, agngangabit metten ti industria ti unas ni Ilokano.

Iti Ilocos Norte, mabilbilangen dagiti aglutluto iti tagapulot—wenno agmulmula iti unas, kunatayo man laengen, a madapil a paggapuan ti tagapulot ken dadduma pay a produkto manipud iti bennal a kas iti basi ken suka. Daytoy ti gapuna nga iti “Mercato” a proyekto ti gobierno probinsial ti Ilocos Norte babaen ti programa ni Bise Gobernador Cecilia Araneta Marcos tapno matulongan dagiti lokal a pagsapulan babaen ti panaglakolako aglalo iti panawen ti pandemia, adda latta lako a tagapulot, wenno dagiti kankanen a tagapulot ti maysa kadagiti ingredientena bareng mapasaranta ti industria ti tagapulot iti Ilocos Norte.

Agrikultura

Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari

Iti Mercato (a kayatna a sawen, tiendaan), mailako dagiti kabukbukodan a kankanen a kas iti sinuman, insuyat, patupat; ti bukod a partuat a kape, kdp. a lokal a produkto.

Arigna masmasdaaw dagiti mapan aggatang no makakitada iti tagapulot nangruna dagiti ubbing ken agtutubo. Mabalin pay ketdi a dida ammo no kasano ti agaramid iti tagapulot nupay ammoda nga aggapu daytoy iti unas, ta iti paglakuan iti tagapulot, adda met lako nga unas (a nairanta a maus-os).

Kinapudnona, uray dakami nga agtawen iti labes ti kalendario a kunada, no adda madamagmi nga agdapdapil pay laeng iti ilimi a Pinili, Ilocos Norte, ikarkarigatanmi a pasiaren. Nagbalin la ket ngarud a kasla turistakami a mapan mangbuya, mangadal iti proseso ti panagdapil ken no ania ti pakaaramidan ti bennal wenno tubbog ti unas, ken makipartisiparkami payen iti panagaramid, ken makikaankami metten iti maaramid a kankanen, no adda.

Ni Apo Rodrigo Galdores ti Brgy. Puritac, Pinili, Ilocos Norte, ken ti autor bayat ti panangyalisonda iti nadaruy pay laeng a tagapulot iti sabsabut.

Wen, adda pay met laeng sumagmamano nga agmulmula iti unas iti ilimi. Iti sumarko, ti Barangay Puritac ken Barangay Valbuena ti yan ita ti agdapdapil ken saan a nangisarsardeng iti panagmula iti unas a paggapuan ti tagapulot. Mairaman ditoyen ti mismo a kabarangayanmi, ni Apo Rodrigo Galdores, a kakaisunan nga agmulmula iti unas ti barangaymi. Isu nga idi nadamagmi nga aglutluton iti tagapulot, daras a napankami iti pagdapdapilanna tapno manayonan ti ammomi maipanggep iti tagapulot.

Daytay palinang wenno tinipay ti ar-aramiden ni Apo Rodring. Tinipay, kunada, iti nadaruy a tagapulot a mayalison iti sabsabut ti niog sa inton natangkenen, maluksob ti tagapulot a nagbalinen a sukog ti sabsabut. Mailako dagitoy nga agparis wenno agtakkub (maawagan iti sangakebkeb). No maysa laeng, sangatipay. Daytoy ti mapanda ilako no kua iti tiendaan ti Pinili a kas nayon a pamastrekanda.

Ni Juliana Galdores, kabsat ni Rodrigo, a kaduana nga aglutluto iti tagapulot.

AWAN KAS ITI TAGAPULOT

Naim-imas met laeng dagiti kankanen a kas iti sinuman weno sinukat, patupat, balisungsong kada suman-latik no bennal ti mailaok a pangpasam-it a saan ket a ‘tay puraw wenno brown nga asukar. Malaksid kadagitoy, mausar pay ti tagapulot a paglaok iti barbeque sauce, cookies, ice cream, gingerbread, ken pag-marinade. Mabalin pay nga iwarakiwak iti kanen nga oatmeal wenno linugaw ken ilaok iti kape. Wenno saan, mailaok iti maaramid nga organiko nga abono, a kas isursuro ti Mariano Marcos State University, Siudad ti Batac.

Ad-adda a nasaysayaat ti tagapulot ngem ti puraw nga asukar. Kas kunaen dagiti nutrisionista, nasayaat ti tagapulot ta addaan daytoy kadagiti mineral a kas iti magnesium, potassium, calcium, ken iron. Addaan pay iti antioxidants a mangsalaknib kadagiti selulatayo iti daras a panagrakayada.

Iti dadapilan ni Rodrigo Galdores.

TI TAGAPULOT KEN TI MUSKOBADO

Ti muskobado (‘tay kunada a sosial a tagapulot) ket isu met laeng ti tagapulot a  maluto a tubbog ti unas (bennal). Ti laeng pakaigidiatanna, immasukar daytoy. No mabaawanen, maipakete daytoy ket gagangay a mailaklako daytoy kadagiti dadakkel a supermarket no di man kadagiti ganggannaet a pagilian.

Maibilang kadagiti agar-aramid iti muskobado iti Rehion Uno da agassawa a retirado a Lieutenant Army Colonel Jaime Yadao ken ti asawana a ni Natividad (dati nga agtrabtrabaho iti maysa nga asukarera) iti lugarda iti Mapandan Pangasinan.

Kuna dagiti agassawa a Yadao a dakkel ti kasapulan ti internasional a merkado a muskobado ket ngarud, agkurkurang ti suplay. Kinapudnona, kunada nga uray ti lokal a merkado, umad-adu metten dagiti agus-usar iti muskobado ta malaksid nga organiko, amang a nasaysayaat iti salun-at ngem iti puraw nga asukar.

Gapu ta maminsan laeng met iti makatawen ti panagaramid iti muskobado a kas met laeng iti panagluto iti tagapulot, saan ngarud a nakakaskasdaaw nga agkurkurang ti suplay a muskobado nupay amang a nanginngina ngem ti tagapulot.

Da Mary Ann Pacariem ken Sherelyn Bulala, mannursuro, idi napanda nakisilamut iti tagapulot a lutlutuen ti prinsipalda, ni Nestor Pacariem, iti Brgy. Valbuena, Pinili, Ilocos Norte, a nagpamulaan daytoy iti unas. Agpapadada nga agpapaay iti Puritac-Dayalap Elementary School, Puritac, Pinili, Ilocos Norte.

DADDUMA PAY A KAKABAGIAN TI TAGAPULOT

Wen, adu pay dagiti kakabagian ti tagapulot. Adda dita ti rapadura, panela, sucanat, turbinado. Ken siempre, adda pay dita ti aw-awaganda iti organic raw sugar.

Rapadura, kunada idiay Brazil ti tagapulot manipud met laeng iti tubbog ti unas (bennal).  Natipay wenno naporma met daytoy, kas iti tagapulottayo nga Ilokano a nasukog babaen ti pannakayalisonna iti sabsabut. Ken kas met iti tagapulottayo a saan a repinado, kolor-daga (brown) met laeng gapu iti nangato a ramenna a tagapulot (molasses). Nadumaduma ti awagna, agbatay iti lugar a nakalutuanda.

Rapadura met laeng ti awagda idiay Argentina, Cuba, Guatemala, Honduras, Panama, Brazil, Paraguay, ken iti Dominican Republic. Ngem raspadura idiay Cuba, Panama, ken Ecuador idinto a rapadou idiay Haiti.

Dulce de panela wenno dulce de atado idiay El Salvador; awaganda met daytoy iti panela idiay Colombia, Venezuela, ken Ecuador; chancaca idiay Peru, Bolivia, ken Chile; Tapa de dulce idiay Costa Rica ken Nicaragua; papelón idiay Venezuela; gur wenno jaggery wenno vellam wenno bella idiay India; gura idiay Afghanistan; piloncillo idiay Mexico ken Spain; nam oy idiay Laos; ken  dường phên idiay Vietnam.

Ti rapadura a sukog-malukong, ken sukog-bareta. (Pammadayaw ti Google.com)

Adda dagitay repadura (palinang) a nakusnaw ti kolorna, adda met dagitay natayengteng a kas met iti tagapulottayo, ta agbatay daytoy iti klase ti daga ken tiempo a panagtubbo (panagapit iti unas).

Amin dagiti naagapad a kita ti tagapulot, addaan iti nasayaaat a kaadu ti sucrose, glucose ken fructose a mangtulong ti pannakagiling dagiti kinnan isu a dina apektaran ti panagngato iti blood sugar levels a maidilig iti epekto dagiti refined sugars (puraw nga asukar) iti bagitayo. Addaan pay dagitoy iti bitamina ken mineral a makapasayaat iti bagitayo.

Daytoy met puraw nga asukar, naaramid a kasta ti marisna kalpasan dagiti proseso a pannakalaoklaokna kadagiti kemikal a kas iti sulphur dioxide, lime, phosphoric acid, bleaching agents ken viscosity reducers. Ti brown sugar ket refined sugar met laeng ngem adda laeng sangkabassit a ramen daytoy a “molasses” (tagapulot).

Ngarud, ania ti piliem no agaramatka iti pagsinam-it? Dayta puraw a refined sugar (puraw nga asukar), pagsinam-it laeng; awan sustansiana. Kas met laeng iti daytay puraw a bagas a napalalo ti pannakakiskisna isu nga awanen ‘tay pasetna a yan ti namnamsek a sustansia.

Kas iti brown rice (‘tay bagas a di unay nakiskis), kuna dagiti nutrisionista nga awan kas iti tagapulot met laeng, wenno iti muskobado. Ngem, siempre, uray kunatayo nga addaan daytoy kadagiti mineral ken bitamina a makapasayaat iti salun-at, amin a banag, dakes no mapalaluan.

Palinang ti Pozorrubio, Pangasinan. (Pammadayaw ni Virgilio D. Domaloy)

WEN, AGSUBLITAYO ITI TAGAPULOT

Kas iti panagsubsublitayon a mangan iti brown rice, agsubsublitayo metten nga agusar iti tagapulot wenno iti sosial a tagapulot a managan iti muskobado a kas pagsinam-it gapu ta ammotayon ti pagdaksan ti napudaw (puraw) a bagas ken ti napudaw (puraw) nga asukar ken ti pagsayaatan nga itden ti brown rice ken ti tagapulot ken muskobado a maris-daga wenno brown met laeng.

Pagsayaatanna ta addada pay laeng dagiti kakailiantayo a di nangtallikud iti panagmula iti unas ken panagluto iti tagapulot a kas ken ni kabarangayak a ni Manong Rodring. Gapu kadagiti kas kenkuana, uray kaskasano, umang-anges pay laeng ti industria ti unas, ken adda pay laeng pakisilsilamutan (panangraman iti tagapulot no dandanin maluto), pakaramanan iti kalti wenno kinalti uray met laeng bulong ti marunggay, ken adda latta tagapulot a mangpaimas kadagiti lutuentayo a kankanen—ken pangpasam-it iti umas-asuk a robusta a kape ti ili nga Adams iti nasapa a bigat.

Wen, nasamsam-it met laeng ti biag no adda tagapulot ta arigna maysa daytoy a pakikonektarantayo kadagiti aapongtayo a ti panagdapil ti maysa kadagiti pamataudanda idi iti pagbiag ken isu nga addatayo met ita. –O

(Bannawag, Abril 16-30, 2022)