ALAS dies iti rabii. Agsagsaganan ni Mario a rummuar iti imprenta a pagtrabahuanna a kas proofreader idi agkiriring ti telepono. Inurayna a nagkiriring manen sa binagkatna ti auditibo.
”Hello, Century Printing, good evening...” kinunana kas gagangay nga isaona no adda umawag iti opisina. “Ania ti maipaayko kadakayo?”
“A-e, kunak man no ni Sonia daytoy.” Timek ti babai ti nangngegna manipud iti bangir a linia. “Sorry, ha?”
”Awan aniamanna,” kinuna ni Mario ket idissona koman ti telepono idi nagtimek manen ti babai iti bangir a linia.
ABABA A SARITA: Ti Mannurat
”Ania ti numero daytoy, Mister?”
Managunton met daytoy a babai, nakuna ni Mario iti unegna. Sabali la ngaruden a numero ti naawaganna, damagenna a pay laeng. ”A, kua, Miss.... “Five-five-four-zero-nine-two. Ditoy Century Printing daytoy,” inulitna.
“Five... five... four... zero... nine... two...” inulit ti timek ti babai a kasla isursurat ti agsasao dagiti numero.
Babain sa ketdi a tartarantan daytoy, a, intanamitim ni Mario ket idissona koman ngem nagsao manen ti babai.
”Asino kad’ daytoy kasarsaritak?”
’Nia ket a klase ti babai daytoyen, nagsanamtek ni Mario. Isu pay ket ti umuna a mangunton iti naganen idinto nga isu ti timmawag. ”Mario, Ading. Mario Sison.” Iti semsemna, isilpona koma: ’Asinoka, aya?’ Ngem simngat manen ti ti mek ti babai.
”Siak met ni Herminia. Herminia Lazo. Awagannak laeng iti Minnie.”
’Man laengen, kinuna ni Mario iti bagina. Sabagay, nasam-it ti timek ni Herminia. Sexy. Sigurado, napintas met ti akintimek. Isu a natukay ti riknana nga agsaludsod met. “’Yanmo kadi ita, Minnie? Ania ti numero ti teleponom?”
Kellaat a nagbaliw ti timek ni Herminia. “Ibagakto inton maminsan!” Ket nagliteken ti telepono, tanda a naibaban ti akinpungto a linia.
Pinidut ni Mario ti pagiwarnak ken ti clutchbag-na. Sa sikakarting a rimmuar. Simmabat kenkuana ti nasalemsem nga angin nga ipug-aw ti agin-inanan a rabii.
Ania ngata ti katatao ni Hermninia Lazo? Apay a timmawag? Wrong number? Ngem nakisarsarita met. Apay nga agkedked a mangibaga iti numero ti teleponona? Maysa ngata kadagiti babbai a saan a makaturturog gapu ta riribuken ida dagiti padasda iti tay-ak ni ayat? Wenno babai a napaay? Babai kadagiti balay ti apagdarikmat a liwliwa? Nagsisimparat dagiti immapay iti mugingna bayat ti panagurayna iti bus.
Nangpara iti dyip. Limmugan. Taltallo dagiti linaon ti lugan: dua nga estudiante a naladaw ngata a sumangpet gapu ta nag-date-da pay iti no sadino la ditan a nasipnget a lugar, ken maysa a lakay a nakaipit iti daan a bay-on iti sikiganna. Nakasanggir ti babai nga apaggaw-at iti disiotso ti tawenna iti abaga ti kaduana. Nakakidem ngem di met matmaturog. Nairut ti panangikepkep ti lalaki iti kanawan nga imana iti siket ti babai.
Immapay manen iti mugingna ti nagtelepono kenkuana. Ngem apay a pakariribukanna ti timek a nangngegna itay? Saanton nga umawag ni Herminia, agpustata, kunkuna ni Mario a kasla kapimpinnustana ti bagina. Ammona met itayen a wrong number ta maysa la ngarud a Sonia ti konkontaken daytoy.
Ngem immawag manen ni Herminia ken ni Mario iti sumuno a rabii. Ken kadagiti sumarsaruno pay a rabii. Adu a banag ti pagsarsaritaanda. No ania la ditan ti madakdakamatda. Agingga a nadlaw ni Mario ti bagina a mangsegseggan iti yaawag ni Herminia tunggal rabii a dandanin rummuar iti opisina ti imprenta. Kasla pay ketdin iranrantana ti agpaladaw ta tagtagiurayenna ti tawag. Ngem karkarna ngamin ti di panangibaga ni Minnie iti numero ti teleponona tapno isuna koman ti tumawag aglalo no kasta a dandanin di makauray.
Kas iti dayta nga aldaw nga agur-urnos manen ni Mario kadagiti prueba a nalpasna a pinalabsan. Inilutna ti mugingna ta kasla nabannog unay. Degdegan siguro ti masansan a panangtaliawna iti telepono ta im-impenna nga adda tumawag. Kinapudnona, agawid koman ngem igawgawid ti panagkiriring ti telepono.
Timmakder. Naliday nga agawid koman. Ngem addaytan ti kiriring.
”Hello, Mario? Ni Minie daytoy.” Nasam-it ti timek a simmabat iti lapayag ni Mario. ”Adda pay kukueem?”
”Awanen. Kaisinsinupko dagiti trinabahok.”
”Ammok ti kinarigat ti proofreading. Ngem adayo a narigrigat ti copyreading ta sika a mismo ti mangiturong iti direksion ti estoria. Baliwam no isu ti ammom a mayannatup iti style ti newspaper...” Nagtukeng. “Ne, leklektiurankan sa metten?” Nagkatawa iti medio napigsa ni Minnie iti bangir a linia.
Immisem met ni Mario iti kinasariwawek ti panagut-utek ni Minnie. Pudno amin ti kinuna daytoy. Umuna ti copyreading a pangbirokan iti biddut ti sibubukel nga estoria. Iti proofreading, kitaem met dagiti biddut ti sinurat, ngem saanen a kasapulan ti panangbaliwmo iti sukog daytoy. Trabaho ti editor ti copyreading idinto a ti proofreader ti mangatur kadagiti biddut ti pannakai-typeset-na. Saan nga agaddayo dagiti simbolo ti copyreading ken proofreading.
Ulimek. Pugpugtuan ni Mario a nangato met ti adal a nagteng ni Minnie. Ket kasla makitkitana ti idiar ni Herminia bayat ti panagteleponona. Siguro, nakangato dagiti saka daytoy idinto a nakapusot ti bagina iti sopa. Wenno adda met ngata iti opisinana ket agpadada a nakaparabaw dagiti sakada iti lamisaan.
”Adda kukueem?” inamad ni Mario.
”Awan, agbasbasaak itay sakbay nga umawagak kenka. Nabasamon ti nobela a Peyton Place?”
“Daan daydiayen ngem napintas. Isu kad’ ti basbasaem ita?”
“Nabayag a nabasakon. Ngem diak malipatan ti plot ti nobela. Ken gapu ken ni Selena.”
”Selena? Ti character iti nobela nga indadanes dagiti agsiuman kenkuana?”
”Wen.”
”Aniat’ panagkunam, mapasamak met ngata ditoy Filipinas ti napasamak ken ni Selena? Ti pannakaidadanesna ti kayatko a sawen.”
”Apay ketdin a saan? Tumuknon iti langit ti kinadakes ti tao. Saan a monopolia dagiti Amerikano ti kinadakes kas iti rape wenno sexual harassment.”
”Maipapan ken ni Allison, no sika ti isu, rumbeng kadi a patayem ti ayat nga impaaymo iti lalaki a nakautangam iti balligim ken panaglatak ti naganmo gapu laeng iti panangipawil ken panangsulbog dagiti dadakkelmo?”
”Atiddog met unay ti saludsodmo. Ngem dimo kad’ nabuya ti pannakaipelikulana? Nabiit pay a nai-TV, no dimo nabuya idi iti sine. Bassit a lugar ti Peyton Place, mayasping kadagiti ili iti Ilokos. Di maaw-awan ti tsismis, intriga, ken kinasalawasaw a paset ti biag dagiti umili. Ti agduma nga agpang ti biagda ken ti kakuykuyog daytoy a social inequity. Maipapan ken ni Allison, agsupadi ti lubongda iti agbibiag a lalaki. Saan a makaibtur ni Allison iti kidiap ken raniag dagiti silaw ti siudad ken di met maipuso ti lalaki ti kinaulimek ti ili da Allison. Aggidiatda iti raman ken panirigan ’ti biag. Pambar laeng ni Allison iti pannakiwaswasna ti panangsulbog dagiti dadakkelna a makiinnayat iti ganggannaet iti Peyton Place.”
”Dayawek ti kinatadem ti panunotmo. Rumbeng laeng koma a mannuratka. Nobelista kas ken ni Grace Metallious nga akinnobela iti Peyton Place.”
”Nagistayan,” kinuna ni Minnie a nagayek-ek. ”Nabuyam met ngatan wenno nabasamon ti For Whom the Bell Tolls ni Ernest Hemingway, ti East of Eden ni John Steinbeck ken ti God’s Little Acre ni Pearl S. Buck.”
”Daan amin dagitan ket nagbalindan a literary classics. Inayonmo met ditoyen ti Raintree Country. Napintas met daydiay ngem diak maawatan no apay a nagbalin nga agballa ti babai nga inakem ni Elizabeth Taylor.”
Ulimek. Simmal-et ti tik-tak-tik-tak ti dakkel a relo iti ngatuen ti ruangan ti opisina ni Mr. Arguelles, ti manedier ti Century Printing.
”Nataktakkan, Mario. Agsaritatanto manen no maminsan. Rabiin.”
”Agurayka. Dimo pay imbaga ti numero ti teleponom. Kinunam idi naminsan a rabii nga itedmo kaniak ita. Malagipmo?”
”Kadi? Sige, ammok a tungpalen ti karik. Adtoy: six-six-four-four-two-eight.” Kaibabagbagana, nagliteken iti bangir. Insurat ni Mario ti numero iti pingir ti akkub ti lamisaanna. Tinangadna ti relo. Treinta minutos gayamen ti napalabas iti alas dies. Timmakder sa nagpakada ken ni Tata Frisco, ti security guard. Madamdama, nailimog manen kadagiti tattao nga agawiden kadagiti pamiliada. Kas iti sallapingaw nga agsublin iti umokna.
”’NIA la unay, ’ya, ti pakaladladawam?” impasungad ni Lita ken ni Mario iti pay laeng ruangan ti apartment nga ab-abanganda. Lima a rollers a kasla tubo ti imbornal dagiti aglulumba iti buokna. Kas iti dati, awan ragsak ken iliw iti bosesna.
”Narigat ti lumuganen, mamin-ano nga ibagak kenka? Ta ania la koma met ti diperensia ti kagudua lat’ oras a pannakaladawko?”
”Adu, Apo. Adu, tapno ammom.” Nagbannikes pay ni Lita. ”Ta agipapudotak manen iti dinengdeng a sidayo, Senior. Ket gapu itoy, maladawak manen nga agidda ta siakto pay laeng ti agisinop iti lunglongan.”
”’Wan la ngarud ti serrekko iti agsapa.” Ngimmato bassit ti tenor ti boses ni Mario.
Nagngayemngem ni Lita a nagpakosina. Saan a maipinta ti rupana. Nanakliing dagiti aklo ken kalub ti kaldero ken kaserola. Nagrupike dagiti pinggan a pinatit dagiti kubiertos.
Nagwingiwing ni Mario a nangipuruak iti clutchbag-na iti rabaw ti stereo. Awan met la ti umuna iti pada nga Ilokano, inngayemngem ti barukongna, banag a naingayemngemnan iti naminribu no sarabuen ni Lita iti misuot ken nasabrak a balikas.
Bikolana ni Lita; tallo a tawendan ngem awan pay anakda. ”Ania, aganakka, agpamiliaka iti dayta a sueldom?” kanayon nga ibir-akna no idagadag ni Mario daytoy. ”Ken madadael ti figure-ko. Kayatmo kad’ nga agbalinak a siit wenno baliena?”
Nakarkaro pay no dadduma. Masansan nga ipangta ni Lita ti panagtalawna, ti panagsinada, gapu ta di man la kano kalikaguman ni Mario ti umasenso babaen ti yaakarna iti trabahona. Wenno ag-OFW koma. ”Ngem awan, ta prooofreader-ka ita, proofreader-kanto latta agingga iti agurnos dagita sakam!”
Kayat ni Mario a tutopan no dadduma ni Lita. Ibagana a nailaw-an laeng a nangikallaysa kenkuana. Isu a maysa laeng a bailerina. Ngem sadino ti pagpatinggaan daytoy? No dumtengen daytoy a kanito ti rinnisut, isagsagananan a kemkemen ti sangina a tanda ti panagpasensiana. Saan nga isusuko.
Saan a nakaturog a dagus ni Mario. Nabayag a nagtugtugaw iti pangrutroten a sopada bayat ti panagpayubyobna iti sigariliona. Bukbuklenna ti rupa ni Herminia iti ipugpug-awna nga asuk. Umis-isem ti rupa ti balasang.
Awagannanto ni Herminia ta ibagana ti isasarungkarna. Makaammod’tan, intanamitimna a bulon ti panangikurimedna iti simple nga isemna. No kabaelan dagiti dadduma a lallaki, kabaelak met! Tinaldiapanna ni Lita iti apagdarikmat. Nabayagen a nailibay; nakadata ken sagpaminsan nga agtanamitim a kasla abalbalayen ti anghel a kasigudna.
NASAPA a nagrubuat iti kabigatanna. Impambarna ken ni Lita nga adu ti basaenna a proof ti libro nga awat ti opisinada. Awan nakalapna a sabali nga emosion iti rupa ni Lita. Ammona latta a kumulaiseg met dagiti sensilio nga i-bingo ti asawana iti kaarruba.
Apaman a naidissona ti clutchbag-na a naglaon iti alkohol ken dagiti usarenna iti panagbasana, pinidutna ti direktorio ti telepono sa impalabasna ti tammudona kadagiti agdadaipit a numero. Inrugina iti letra L a rugi ti apeliedo ni Herminia.
Nagkiriring ti telepono. Pinidutna a dagus. Mabalin a ni Herminia daytoy nupay talinduaan ta nasapa pay met. Saan a ni Herminia. Maysa laeng kadagiti kustomer nga agpapaiprinta iti imbitasion ti kasarda. Indissona met laeng ti telepono kalpasan ti panangisuratna iti kayat a paaramid ti lalaki. Sinublianna man met laengen ti direktorio. Impasakawna kadagiti numero: 66-46-24... 66-44-28. Nabirokannan. Ngem amangan no nagbiddut. National Mental Hospital. Inulitna a binasa. Ngem saan a nagbiddut. National Mental Hospital, ti pakaag-agasan dagiti adda sakit ti utekna. Dagiti agballa. Ngem agballa ni Herminia? Wenno nurse ngata idiay?
Binagkat ni Mario ti auditibo ti telepono ket intudokna ti tammudona iti 66-44-28. Nagkiriring iti bangir iti namitlo sa adda nangpidut.
”Hello, Mental Hospital, good afternoon. What can we do for you?” timek-babai ti simmungbat. Ngem saan a ti nasam-it a boses ni Herminia. Operator ngata ti ospital.
“Mabalin kad’ a kasarita ni Herminia Lazo?”
”Agpapaay kadi ditoy?”
”Mabalin. Imbagana ngamin a daytoy ti numero ti teleponona.”
”Dayta ti telepono ti intero nga ospital.”
”No kasta, mabalin kadi a birokenyo man laengen ti ’yanna, Ma’am?”
”Hold your line, please. Birokek iti listaan.” Nagtarektek ti telepono iti pannakaidissona.
Saan nga imbaba ni Mario ti telepono. Ad-adda ketdi nga indennesna iti lapayagna ti auditibo. Tinaldiapanna da Edna ken Evelyn iti cashier’s booth. Sagpaminsan a tumaldiapda iti ’yanna.
”Adtoyen, Mister,” nakigtot idi agsao manen ti receptionist. ”Adda ni Miss Lazo iti Ward 6. Shall I connect you there?”
“Kindly do it, Ma’am.”
Naguray manen ni Mario. Kasla tawen dagiti kanito a lumabas. Siguro nurse isuna, intantanamitimna. Tanamitim a nagtungpal a kararag.
”Hello, this is Ward 6. What can we do for you?” Timek babai manen ti simmungbat. Saan manen a ni Herminia. Medio nataengan ti timek.
”Mabalin a makasao ni Herminia, Ma’am? Ni Herminia Lazo?”
”Ni Herminia? Sorry, awanen ditoy. Nayalis itay agsapa.”
“Sadino, Ma’am? Apay kadi?” Nagtibbayo.
“Kimmaro ti sakitna. Agkabil ken agkagat itay agsapa. Dakayo kadi ti kanayon a kasarsaritana iti kaltaang ti rabii? Five-five-four-zero-nine-two ti nakasurat iti diding a nakaipidegan ti kamana.”
“Kasano a—“
“Atiddog a salaysayen,” inallawat ti naanus a timek ti babai. “Babaen ti case history-na, maysa a rape victim ni Herminia. Kameng ti baknang a pamilia idiay Ilocos Sur.... nasaririt nga ubing, agturpos koman iti Mass Communication...”
Saanen a pinalpas ni Mario ti kayat a sawen ti babai. Agtigtigerger ti imana a nangidisso iti telepono. “Imposible!”naipigsana ti timekna a nakaigapuan ti panagtinnaliaw da Edna ken Evelyn. Saan a nakappapati, nakail-ilala.
Nagkidem. Nairut. No mabalin, dina kayat ti agmulagat tapno mataginayon ti pakabuklan ni Herminia iti mugingna nupay dina man la nakita iti sangonsango.
Nagkiriring ti telepono. Binagkatna. Awanen ti gagarna a mangammo no asino ti umaw-awag. Ammona a dinanton mauray ti timek a nangsursuro iti pusona nga agarapaap.
Ni Lita ti tumawtawag. Damdamagen ti baketna no ania ti kayatna a lutuen daytoy. Immisem ni Mario. Dina ninamnama nga umawag ni Lita. Mausig met la ngata daytoy dagiti pagkurkuranganna kas asawa. ”Sumangpetka a masapa, ha?” imparaipus ni Lita.
”Wen, masapaak a sumangpet,” kinunana. Indissonan ti auditibo. Nagturong iti dakkel a tawa. Mangrugin nga agtudo. Iti mugingna, kasla makitkitana ni Lita nga agtartaray a mangakas kadagtii linabaanna iti sango ti apartment nga up-upaanda. A, daytoyen ti kanito a pananglintegna iti dalanda. Tapno masalbarna ti kallaysada.
Agawid a masapa, kas inkarina ken ni Lita.—O
(Immuna a naipablaak iti Agosto 30, 2010 a bilang.)
