Napipia pay idi ta no kunan dagiti babbaket wenno lallakay ti, “kuyogkuyog pakaalan sikog; kibinkibin pakaalaan ubing,” agsarimadengtayon.
NALAPSAT ni Mona. Malaksid a nasaririt, addaan iti talugading a mangipangulo ta papatien. Ammona ti makikadua isu a masansan a madutokan a project leader ken opisial kadagiti gunglo iti pagadalanda. Ken isu ti mangibagbagi iti pagadalanda kadagiti agduduma a salisal – ‘tay makuna a “beauty and brains.” Inaudi iti agkabsat (lalaki ken babai) nga annak da Bong ken Iza nga addaan met iti nangato nga akem kadagiti opisina iti lugarda.
Sakbay ti pandemia, adda iti Grade Eight ken agtawen iti katorse ni Mona. No kuan, maamitan nga agawid iti malem. Ti rasonna: adu dagiti aramid ken asaynment nga iringpasda iti malem tapno saanda a mabuntonan, a kaduana kano dagiti klasmeytna. No agawiden, adda met latta ti klasmeytna a barito a mangitultulnog kenkuana. Kaaduanna a no sumangpet, awan pay dagiti nagannak kenkuana. Kasta met ti manongna ta napanen nakibasketbol.
Nagraira ti pandemia a COVID-19. Naiserra dagiti pagadalan ken dandani amin a pasdek ken pagtrabahuan. Iti panaglabas dagiti aldaw, nadlaw da Bong ken Iza nga awan ganaygay ‘toy balasitangda. Aglaladut idinto a kadagiti napalabas a bulan, nakaragragsak a makariing ken agsagana a mapan iti eskuela. Awan met ngamin papananna, kinunada laengen.
Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari
Kimmaro ti kasasaad ni Mona. No kuan, madlawda nga agturong iti CR. Uray no nakarikep daytoy mangngegda nga agbakbakuar. Kapilitan nga impandan iti doktor. Kasla nagtupak ti lubong kadagiti agassawa—masikog ti balasitangda.
Ania ti Teenage Pregnancy?
Saggaysaentayo nga awaten dagiti konsepto ken kababalin ti lalaki, babai, ayat, ken seks ta nupay gagangayen dagitoy a mapagsasaritaan ken mangmangngeg, agalumiimtayo a mangibalikas gapu iti pammati ken kannawidan, malaksid no pagbalinen nga angaw.
Ania ti tin-edier? Naadaw daytoy iti English a balikas a teenager, maysa a pangiladawan iti agtutubo a nakadanon iti tawen nga addaan iti balikas a teen a mangrugi iti thirteen nga agtuloy iti fourteen, fifteen, sixteen, seventeen, eighteen ken nineteen. No agsikog ti agtutubo a babai kadagitoy a tawen, maawagan iti teenage pregnancy.
Agsikog latta kadin ti maysa a babai a kas ken ni Mona? Siempre, adda seks a napasamak iti nagbaetan ti maysa a lalaki ken maysa a babai. Ngem ubing pay la unay a kas ‘tay pagsasao nga agatsinuso pay laeng dagiti bibigna. Ngem apay a nagtungpal a kastoy?
Iti maysa nga eksena a mangiladawan iti mabalin a mapasamak kadagiti tin-edier isu ti inda panagay-ayam iti linnemmengan wenno kinnamatan iti baybay ta ubbingda pay ngarud. Awan binnainan, basta agginnammatan, agririnnakep agingga nga adda naisangsangayan a rikna a rumusing kadakuada. Naganas dayta a rikna a tumaud gapu kadagiti love ken sex hormones a patauden ti utek. Ulitenda ti agay-ayam nga agtungpal iti seks. Iparupda a ti seks ket paset pay laeng ti ay-ayamda.
Kadagitoy a panawen, awanen ti linnemmengan wenno kinnamatan ta sinukatan ti panagbuybuya iti YouTube, panagdengngeg iti musika ken panag-TikTok nga usarenda ti selponda. Inton maumadan, innistoria a nakadekket wenno agkakaatag agingga nga adda mapasamak. Gapu iti naimnas a rikna a patauden dayta nga inda “panagay-ayam,” sansanendan dayta nga aramid.
Kadagita a tawen ti kinaagtutubo, madama nga agbasbasada iti hayskul. Agkurangda ngata iti pannakatarawidwid dagiti nagannak? Adu unay dagiti aramidda iti eskuela ta kasapulan pay ti ad-adu nga orasda nga agyan iti pagadalan, ken ammo ngata dagiti mannursuro a nagbatida? Addaan ngata dagiti agtutubo iti umno ken umanay nga ammo ken pannakaawat kadagiti banag a seksual?
Ti teenage pregnancy ti maysa a dakkel a problema kadagitoy a panawen. Naimbag la koma no agpatingga laeng iti mainayon a tao ditoy lubong ngem mangpataud met iti ad-adu pay a parikut iti amin nga aspekto ti panagbiag. No awan kabalinan ti pamilia a mangpaituloy iti panagadal iti dayta nagsikog a tin-edier agtungpalto a nababa ti nagaw-atna nga ada, di kad’ saanto met a makastrek iti nasayaat a pagtrabahuan. Agrigatto ti biagna. Saan ngarud a makatulong iti idudur-as ti pamiliana ken iti buangayendanto a pamilia (no di intarayan ti nakasikog kenkuana). Saanto met a makatulong iti ekonomia wenno iti irarang-ay ti pagilianna.
Dakkel ti risgo iti salun-at dagiti agsikog nga ubbing a kas koma iti preeclampsia (‘tay kellaat nga ingangato ti presion ti dara), anemia (nakurang dagiti nasalun-at a red blood cells a mangiwaras ti oksiheno iti bagi), STD (sakit a maala iti pannakiseks iti addaan sakit a sipilis, HIV/AIDS ken dadduma pay), maalisan, panagpadara, ken post-partum (‘tay kasla panagballa kalpasan nga aganak). Kangrunaanna, no adda diperensia ti mayanak agsipud ta saan a nataraken kadagiti sustansia wenno nabarbaredbedan ketdi ti sikog, agbalinto a dakkel a parikut iti ingganat’ inggana.
Kadagiti naisayangkat a panagadal, napaneknekan a ti adu a teenage pregnancies ti makaigapu iti nababa nga adal ken kurang a masapulan. Daytoy pay ti makaigapu iti nangato a bilang dagiti high school dropout a babbai. Narigrigat ti panagballigi dagiti annak ti teenage mother, managsakitda, ken adda pay dagiti pasamak a mairamandanto iti krimen.
Adda pay dagiti pamilia wenno gimong a no agsikog a balasang ti anakda, uray no ubing pay, maysa a pakaibabainan isu nga inkapilitanen a pagkasarenda ida iti nobiona. Ti naubing a panagasawa, agtungpal iti nasapa a panaganak ken panagtagibi a kakuyog dagiti problema a pisikal, pinansial ken pannakilangen iti pada a tao.
Segun iti World Health Organization (WHO), 16-milion nga agtutubo a babbai (agtawen iti 15-19) ti aganak iti kada tawen. Daytoy a bilang ket dandani 11 a porsiento iti amin a mayanak iti sangalubongan. Ag-95 a porsiento ti aggapu kadagiti developing countries, ket mairaman ditoyen ti Filipinas.
Iti sinurat ni Josefina Natividad ti Population Institute, College of Social Sciences and Philosophy, UP Diliman, a “Teenage Pregnancy in the Philippines: Trends, Correlates and Data Source,” kinunana a ti teenage pregnancy ket maysa a “national social emergency” a masapul ti dagus a pannakarisutna tapno saan a kumaro. Segun pay iti report, saan nga umanay ti sex education kadagiti agtutubo ken kurang ti pakaalaanda iti serbiso a panglapped iti panagsikogda.
Ti panagbalbaliw iti panirigan ken aramid maipanggep iti seks nga uray awanen ti pammalubos ti simbaan ken ti linteg, agtungpal iti nawayan a pannakiseks. Saanen a mauyaw ‘tay babai nga agsikog uray no awan asawana. Lehitimo payen nga ipasurot ti apeliedo iti anak ti apiliedo ti akimputot. Makatulong amin dagitoy iti yaadu dagiti ubbing nga agsikog.
Dagiti Masapul a Mailawlawag
Adu dagiti banag a makaigapu iti teenage pregnancy. Kas iti ehemplotayo a ni Mona, adda nagkurangan ti kaamaan ken pagadalan? Umanay ken naawatan ngata dagiti estudiante dagiti naisuro kadakuada? Adda kadi dagiti pagannurotan a sakbay nga agbalinda a tin-edier, maisuro koman ti seks kadakuada. Kayatna a sawen a no naggraduardan iti elementaria, naaddaanda koman iti adal a seksual.
Ti gimong? Dagiti paglintegan? Naimbag pay idi un-unana ta simple laeng ti palagip dagiti nagannak. Kunada idi: “Kuyogkuyog pakaalan sikog; kibinkibin pakaalaan ubing.” Ta asino koma ti di mabuteng nga agsikog wenno maaddaan iti ubing? Kadagitoy a panawen, nawayan ti panagkukuyog ken kinadekket iti tumunggal maysa, lalaki wenno babai man. Awanen aniamanna a kumebkeb ti balasitang iti barito ken agbesobesoda no agpinnakadada wenno no agmotorda a kumayetket ti kimmalubbon balasitang wenno balasang iti baro, uray no asino ti makaimatang. Ken saan metten a tubngaren dagiti nagannak ken ti gimong dagitoy nga aramid. Amangan ta kurang met ti ammoda -- a ti kinadekket a pisikal, adda dagiti mapataud a love ken sex hormones a mangparnuay iti rikna nga agayat ken makiseks.
Ubing ni Mona iti tawenna a katorse. Sisasagana ngatan ti bagina a mangakem iti kinababaina ken agbalin nga ina? Ti panagregla ti babai ti mangipasimudaag a mabalinnan ti aganak. Saan nga agpapada ti kinasapa a maaddaan ti babai itoy binulan a saguday. Adda dagitay masapa nga agregla (agtawen iti dose wenno nasapsapa), adda met dagitay sadanto la maaddaan iti daytoy binulan a siklo inton addadan iti kolehio. Adda pay ketdi saan a pulos maaddaan iti daytoy a panagbalbaliw iti bagina. Ngem ketdi, maysan daytoy nga abnormalidad ket masapul a maikonsultar iti doktor. Yal-allatiw kadi dagiti inna kadagiti annakda ti maipanggep iti daytoy normal a pasamak ken padasda? Ibagada kadi a no dumtengen daytoy normal a paset iti kinababai ket makiseks wenno makiinnalada ket mabalin nga agsikogda? Isuroda kadi dagiti ammoda no kaano a nasagneb (fertile) ti maysa a babai tapno mapengdan iti panagsikog daytoy a dina pay rebbeng? Amangan no dida met ammo wenno maiparit a pagsasaritaanda dagitoy.
Ania dagiti banag a mapasamak no mangrugin nga agayat ti maysa a tao? Kinuna ni Maci Daye, sertipikado a sex therapist ken autor ti libro maipanggep iti ayat, a paset ti panagayat ti panagessem iti seks. Kinunana a no agayatkan, kas karaniagmo ‘tay kararaniagan a bombilia. Ngamin, adda dagiti kemikal a maawagan iti testosterone (manipud iti lalaki), estrogen (manipud iti babai) ken dopamine a patauden ti bagi a manggutigot iti panaggartem ken mangpababa iti inhibision wenno makissayan ti panagbain. Saan koma nga ibain dagitoy a topiko a pagsasaritaan iti nagbaetan dagiti nagannak ken annak.
No tumpuaren daytoy a rikna, sisasaganan ti bagi a makiseks iti ania man nga oras ken iti sadino man a lugar uray pay iti rabaw iti lamisaan, sulsuli, uneg ti lugan, kinawayanan kada kagaramian. Gapu iti kastoy a kababalin a parnuayen ti ayat, masapul ti pannakaiwanwan dagiti agtutubo tapno masaluadan ti teenage pregnancies.
Mangted iti kinaragsak ti seks. Daytoy ti kangayedan ken kaimnasan nga aramid nga insagut ti Mannakabalin a pangipeksa iti ayat. Ngem saanna a kayat a sawen nga abusuen daytoy ta adda dagiti risgo ken saan a maikanatad a mapasamak no saanna pay a tiempo. Kangrunaanna, aramiden koma daytoy iti salinong ti kallaysa.
Dagiti Takuat
Segun iti www.researchgate.net, ad-adu ti bilang ti teenage pregnancy manipud kadagiti kaamaan nga adda mabalbalinna, nangatngato ti adalda ken agnaed kadagiti dadakkel nga ili wenno siudad. Saan a naibaga dagiti rason iti daytoy a takuat ngem mabalin a ti kaawan panawen wenno gundaway dagiti nagannak a pagsasaritaan daytoy a topiko. Gapu ta akem met ti utek ti agparnuay kadagiti love ken sex hormones, annadan dagiti asideg ken pisikal a panagdekket dagiti bagi tapno saan nga agpataud ti utek kadagitoy a hormones. Adu dagiti paglalang-ayan a turongen dagiti agtutubo nga awan lappedda nga agsisinninged ken agdedekket. Awan dagiti palagip a mangballaag kadagiti agtutubo tapno saanda a malipatan dagiti bagida.
Natakuatan pay a kurang wenno saan a naawatan dagiti agtutubo dagiti naisuro kadakuada iti sex education kadagiti eskuela. Amangan no simbolismo laeng ti inaramat dagiti mannursuro ta nakababain ngarud nga ibalikas dagiti paset ti bagi ken ti panagaramid iti ubing. Ngem uray pay no adu ti ammoda no awan met ti pagkamanganda a serbisio ken pakagatanganda kadagiti mabalin a panglapped iti panagsikog, di kad’ adda latta agsikog a dina oras.
Awan maitudo a tawen no kaano ti kasayaatan a pannakiseks ta tumaud lattan daytoy a rikna, ngem ketdi masapul a sisasagana koma ti makiseks kadagiti responsibilidad agraman ti pisikal a bagi ta narisgo no naubing unay. Paset ti sexual education ti pannakaipasagepsep daytoy a kinapudno. Ngamin paset ti panagayat ti panagessem iti seks ngem ketdi addaankan iti nasimbeng a panagbiag ken pagsapulan. Kadagiti tin-edier, didan panunoten ti masakbayanda isu a pabus-oyanda lattan ti riknada nga agtungpal iti nalaus a panagbabawida iti kamaudianan.
Ti Makapabang-ar a Damag
Bumabbaba ketdin ti bilang ti teenage pregnancy iti sangalubongan. Segun iti Disease Control and Prevention iti US, ti teenage pregnancy iti agdama ti kababaan pay laeng iti pakasaritaan iti daytoy a banag, segun iti verywellfamily.com/teen pregnancy. Saan a nalawag dagiti rason iti ibababana ta awan pay pormal a pannakaadalna. Mapattapatta ketdi nga iranranta dagiti agtutubo ti panangibayag ken panangikabassitda kadagiti aramidda a seksual gapu ta ad-adun ti adal ken ammoda maipanggep kadagiti birth control methods ken ammodan dagiti pagdaksan ti nasapa a panagsikog.
Segun ken ni Michelle Abad ti Population Commission, 10 a porsiento ti binabaan ti teenage pregnancy ditoy Filipinas manipud iti 9 a porsiento idi 2017 ken agtultuloy ti ibababana. Ag-31 a sibibiag a nayanak iti kada 1,000 a tin-edier a nagsikog itay 2020 manipud iti 47 live births iti kada 1,000 a nayanak idi 2017. Makapabang-ar a pasamak. Ngem masapul nga agtultuloy ti panagannadtayo iti kakastoy a banag.
Agsipud ta ti prokreasion wenno panaganak ti tao ket paset iti Nakaparsuaan ken saan a malappedan ti utek nga agparnuay kadagiti love ken sex hormones, masapul ngarud a dagiti topiko maipanggep iti ayat ken seks ket silulukat ken nawaya koma a mapagsasaritaan iti uneg ti pagtaengan ken kagimongan tapno ad-adda a maawatan. Ituloy koma met dagiti pagadalan ken health workers ti panangiwanwanda kadagiti agtutubo maipanggep iti adal a seksual. Kangrunaanna, adda koma ti sindadan a serbisio ken kasapulan a panglapped iti panagsikog. No mapasamak dagitoy, manamnama nga agtultuloy a bumaba ti bilang dagiti agsikog a tin-edier. --O
(Bannawag, Hunio 1-15, 2022)
