ITI kalgaw, makaay-ayo man kadagiti mata ti “mula ni Apo Dios” a pan-aw nangruna no napuskol ti panagtuboda: kaing-ingas ti pagay no “ubbing” pay ngem bumalitok ti langada inton nataengandan. Kadawyan nga agtubo daytoy kadagiti tambak dagiti kataltalonan wenno kadagiti bangkag a nabaybay-an wenno kadagiti bakras dagiti turod ken bantay.
Nagaget dagiti lallakay idi angged. Nasaksianmi idi ubbingkami pay a maan-animar dagiti bakras dagiti bangkag ken turod a pagtubtubuan ti napuskol a pan-aw (Imperata cylindrica). Pukanen daydi tatang dagiti nagtubo a sarsaringit iti lansad ken lawlaw ti kapan-awan; masaggaysa met a maikkat dagiti lanut sananto silmutan no magango dagitoy tapno nadalusto a pagtubuan dagiti ubbing a pan-aw—maaramid daytoy iti sakbay ti damo a tudo tapno nabalbaludbodto dagitoy no matuduanda. Madalusanto manen no adda pagattumeng ti kadadakkelda. Malpes ngamin dagiti adda iti sirok dagiti sarsaringit ken makayamutan dagiti lanut no di maikkat dagitoy. Ket no nadalusen, mayurayto lattan nga agbalinda a maris-balitok. Maparut wenno maparaspas (napimpintas no maparut ta nadaldalus ken naur-urnos ti pinuon) dagitoy iti bulan ti Oktubre ken Nobiembre. Maibilag iti sumagmamano nga aldaw; mareppet ken mayawid ket dagitoy ti masigpit a mayatep iti balay, wenno duag, wenno kalapaw wenno kubo a pagpaingan, pagparpariiran ken pagpalpalpaan wenno paguldagan no malpaska a mangan iti aldaw.
Saan a maatiw ti balay a nagatep iti pan-aw; saan laeng nga iti buya no di pay ket iti kinaimeng iti unegna no panawen ti lamiis ken pariirna met no iti panawen ti kuaresma. Saan pay a naariwawa no panawen ti tudtudo no idasig iti sim wenno galba nga atep a tumarakatak daytoy a gusoden dagiti agtinnag a tudo.
Nagganas man idi ti luminong iti pakarso a nagatep iti pan-aw iti away: gapu iti pariir, maawiska nga aguldag iti datar ket no kuan dimo mapupotan a mairidepka gapu ta puypuypoyannaka ti nalamiis a palayupoy ti angin a sumari iti giwang dagiti nagisgisla a nakayasan a kawayan a naakilis iti piet (nasalipsip ken nakayasan a kudil ti bayog) ket alistoka a mainanaan; saan a kas ita a nakabarbara la ngaruden ti darang ti init, simmangkadarang pay ti sengngaw ti angin a gapu iti pudot ken darang ti mailanglangdet iti pudot ti init a sim nga atep.
Saan a Basta Mani ti Imulam, Pari
Ngem yannan dagiti pan-aw? Napanandan dagiti nalalawa ken nararaber a kapan-awan? Naungawda kadin? Wen, naungawdan! Saan laeng a gapu iti pannakalpes dagitoy iti kayamut dagiti di mapengdan a lanlanut ken dagiti ruot a martial law (a kunada a nagtaud idi panawen ti turay militar) a kangrunaan a nangleppes kadagiti kapan-awan—ta manmano ti ruot nga agbiag iti sirok ti kastoy a klase ti ruot—no di pay ket gapu iti panangarab dagiti animal dagiti umad-adu metten nga agtartaraken iti dingo. Ta naimbag pay idi sakbay ken kalpasan ti martial law ta no adda balisa iti bangkag wenno turod a kapan-awan ket mabainen dagiti adda animalna nga agibulos wenno agpakpakan wenno mangiwayway iti tarakenna ta ti balisa ti senial a maiparit ti agpaasak wenno agiwayway iti nabalisaan—ta nasingsingpet ngata ti tao idi; ngem idi agangay, nasukiren dagiti adda tartarakenna: ta uray balisaam ti kapan-awan, no nakalikudkan a nangbalisa, mapan ikkaten ti nasukir nga adda tarakenna ket pagpaaraban ken pagiwaywayannan daytoy. Kasta a kasta agingga a saanen a makadakkel dagitoy. No makakita man ti pan-aw ita, addada laengen kadagiti tamtambak dagiti kinelleng a mapurdupurdotan kadagiti bulos a kalding, karnero, urbon ti baka ken nuang.
Ditoy lugarmi a Comcomloong (Currimao, Ilocos Norte) a masarakan kadagiti katuturturodan iti pangadaywen a daya ti kalsada nasional, awan a pulosen ti balay wenno pakarso a nagtagiatep iti pan-aw; sim aminen. Uray ‘tay agkunkuna nga isu ti kapapanglawan, galba wenno sim metten ti atep ti balayna.
Ti gapuna? Nalaklaka nga ikapet ken napapaut ti galba. Kangrunaan iti amin, awanen dagiti pagparutan iti pan-aw. No adda man ngata masarakam ita, balitoken ti bayadna no idasig iti galba. Maysa pay, tallo agingga iti lima a tawen ti kapaut ti atep a pan-aw—depende iti kasappa wenno kasukong ti ulo ti balay—idinto a makipinnaut ti sim wenno galba iti biag ti akimbalay.
Saan laeng a dayta, nakabaybayag nga urayen ti pan-aw: no mangrugika nga agbilang iti bulan manipud panagtuboda iti bulan ti Mayo (wenno Abril no adda nasakbay a tudo), umabot a lima wenno innem a bulan ti palabsem samonto maapit ti pan-aw; ta agparut wenno agparaspas dagiti managsapsapa iti bulan ti Oktubre—kalpasan ti kiring—ngem kadagiti gagangay ket agparutda iti bulan ti Nobiembre wenno nasapa a lawas ti Disiembre.
Masapul pay a mapagango nga umuna sakbay a sigpitem tapno nair-irut ken napapaut ti atep; kumsen ngamin daytoy no sigpitem a naata pay laeng ket adda tendensiana a mauyos wenno nalaklaka a balukniten ti napigsa nga angin no adda dumteng a bagyo.
Uray ti kaudian a pakarso a nagatep iti pan-aw ditoy awaymi, namalbaliw metten iti sim ti atepna saan a gapu iti rigat ti proseso ti panagatep no di ket awanen ti masarimutmot a pan-aw a kas naagapaden. Malaksid iti dayta, saan payen nga agkarasukat ti atep ti pakarso, kas kuna ti akinkukua.
Kasta met laeng ti napasamak iti makitkitak a balay a dati a nagatep iti pan-aw iti kabangibang nga ili (Batac); naglupos metten iti sim. Nagkabakiran met ngaminen dagiti turod a malablabsan a dati a kapan-awan iti igid ti highway nga agpa-Siudad ti Batac; ket dagiti dadduma, sinakupen ti baro a pasdek ken baro a kalsada ti barangay.
No adda man makitam a pinan-aw a balay wenno pakarso ita, kukuan dagiti babaknang wenno adda mabalinna. Ngamin, nanginnginan nga amang ti bayad ti sangareppet a pan-aw ngem iti sangapedaso a galba. Idi, kunaentayo a napanglaw ti akimbalay iti makitam a nagtagiatep iti pan-aw. Itan, saanen ta dagiti babaknang wenno adda mabalinna ti makabael a gumatang iti pan-aw no adda pay makitam nga adda kapan-awanna.
Naserbi ti pan-aw. Gapu iti kinakisangen ti bayog a mabalin a pangalaan iti bambanen, saysayuden dagiti dadduma a mannalon a pagkerker daytoy kadagiti bunubon a pagay sakbay a mayallatiw iti kinelleng a pakairaepanda, nalamlamuyot ngamin daytoy ta saanna a buluen dagiti naganus a bunubon; naet-et unay ti bamban, kuna dagiti nakapadasen.
Adu ti mangibagbaga a maisubli koma ti pan-aw a mausar a pagatep kadagiti pakarso wenno balay, saan a gapu ta naim-imeng daytoy no panawen ti lamiis, no di pay ket naparpariir met a pagnaedan no iti panawen ti kalgaw. Iti sabali a pannao, apagpagisu la unay ti pan-aw a pagbalay iti kasasaad ti klimatayo.
Ngem adda pay ngata namnama a maisubli ti pan-aw? Madisiplinaan pay ngata dagiti lumugar nga adda tarakenna a saan nga agipastor kadagiti pagtubtubuan dagiti pan-aw? Panawen laeng ti makaibaga. Pagpagaw-atandanto pay ti kanatengan daytanto ketdin kapan-awan?
No adda solarmo a saan a maasakan dagiti bulos a taraken, ala, padasem man a mulaan ta aglakoka! –O
[Ti autor: Nabayag a nagpapaay a Punong Barangay ti Comcomloong, maysa kadagiti 23 a barangay ti Currimao, Ilocos Norte.]
(Bannawag, Hunio 1-15, 2022)
