Segun iti report, rumrummuar a kumarkaro dagiti pasamak nga adda pakainaiganna iti panagbaliw ti klima a kas iti nalaus a pudot, tikag, layus, bagyo, ken iti ingangato ti baybay...

KALPASAN ti sumagmamano a tawen a panaguray iti resulta dagiti panagadal no ania a talaga ti mapaspasamak iti klimatayo, rimmuar met laengen ti segseggaan ti sangalubongan-- ti maikanem nga assessment report (AR6) ti United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC).

Buklen ti tallo a sinurat ti AR6—gapuanan dagitoy ti tallo a grupo dagiti mabigbig a researchers manipud iti nadumaduma a pagilian iti lubong a nagpirma iti Paris Climate Agreement.

Ti sinurat nga imbinglay ti umuna a grupo (Working Group I) para iti AR6, isu ti nangilanadanda kadagiti pagbatayan iti siensia no apay a kunkunatayo nga adda panagbaliw ti klima. Nairuar ti sinuratda idi Agosto 2021.

Akkub ken Linaonna

Enero 1-15, 2026 a Bilang

Ti met imbinglay ti maikadua a grupo (Working Group II), isu ti sinuratda a nangibinsabinsaanda no ania ti mapasamak kadatayo gapu iti panagbaliw ti klima, no kasano a yadaptartayo ti bagbagitayo iti daytoy a panagbaliw ti klima, ken no ania dagiti pagpeggadantayo. Inruarda ti sinuratda idi Pebrero 2022.

Kas kontribusion met ti maikatlo a grupo dagiti researchers (Working Group III), isu ti panangitedda kadagiti singasing no kasano a matellay ti panagbaliw ti klima. Inruarda met ti sinuratda idi Abril itoy met laeng a tawen.

Ti planeta a Daga nga adda iti uneg ti nagtimbukel (itudtudo ti sinampana) a kasla agtatapaw iti raya ti init. Ala daytoy ti Voyager 1, lugan-iti-law-ang ti National Aeronautics and Space Administration (NASA) ti Amerika, idi Pebrero 14, 1990 iti kaadayona a 3.7 a bilion a milia (6 a bilion a kilometro) manipud iti Init. Naawagan kalpasanna daytoy iti “Pale Blue Dot” manipud iti paulo ti libro ni sientista Carl Sagan a nangpaulo iti librona iti "Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space," a nangisuratanna iti: "Look again at that dot. That's here. That's home. That's us." (“Kitaenyo manen dayta a tuldek. Isu dayta. Dayta ti pagtaengantayo. Datayo dayta.”

Maadal a nasayaat dagitoy a sinurat ket iti umay a bulan (Septiembre), mairuar ti pakabuklan dagitoy (synthesis).

Itoy a salaysay, inkeddengmi a ti ibinglaymi ket ti umuna a  sinurat, a kas nakunan, sinangal ti Working Group I ti IPCC. Daytoy a Working Group, buklen ti agarup a 57 a mabigbig a researchers manipud iti 21 a pagilian a nagpirma iti Paris Climate Agreement. Naisentro ti sinuratda iti pisikal nga aspekto ti siensia (Physical Science) a mainaig iti panagadal iti klima.  Daytoy dagiti mapaliiw ken marukod nga elemento ti klima a kas iti agdama ken napalabas nga estado wenno kasasaad ti klima ken no ania ti pagturonganna, dagiti makaigapu iti panagbaliw ti klima, didigra nga awitna, kdp.

Adu dagiti impormasion a mapidut iti daytoy aganay a 3,000 a panid a sinurat ti nasao a Working Group ti IPCC.  Ngem segun iti sinurat ni Kelly Levin ken kakaduana manipud iti World Resources Institute ken kas mabasa iti internet, adda  lima nga ‘agkakadakkel’ a  maadaw  (big findings)  iti  daytoy a sinurat.  Isu dagiti sumaganad:

1. Agturong a talaga  ti ingangato/ibabara ti temperatura ti lubong wenno ti planetatayo a Daga iti 1.5 degrees Celsius  iti uneg ti sumaganad a dua a dekada. 

Ti kalkalikaguman ti Paris Climate Agreement ket saan koma a manayonan ti kinabara ti lubong  iti 1.5 degrees Celsius wenno nalablabes ngem 2 degrees Celsius inton madanon ti 2030.

Ngem segun iti senario a tiningiting ti IPCC, adda nasursurok ngem 50% a posibilidad a madanon daytoy nga ingangato ti temperatura (1.5 degrees Celsius) manipud iti nagbaetan ti tawen a 2021 ken 2040.  Mabalin a nasapsapa pay ti pannakadanonna (2018-2037) no di agressat ti nangato a greenhouse gases (GHGs) nga ipalaw-ang ti sangalubongan (datayo a tattao), kangrunaanna ti carbon dioxide nga aggapu kadagiti lugan ken industria nga  agar-aramat iti coal wenno karbon. 

Ti nakaam-amak, no saan a talaga a magawidan ti pannakaipalaw-ang ti adu a GHGs kadagiti masanguanan a tawen, bumara ti lubong iti nangatngato pay ngem 1.5 degrees Celsius – a kayatna a sawen, manayonan ti bara ti lubong iti 3.3 - 5.7 degrees Celsius-- agingga iti malpas daytoy a siglo.

Uray agturong pay laeng ti lubong iti daytoy a direksion (1.5 degrees Celcius), mariknatayon dagiti nadawel a didigra  nga imet ti in-inut a panagbara ti klima a kas kadagiti bagyo, layus, tikag, kdp.  Kuna ti report a garantisado a nadawdawel pay dagiti didigra a pasarentayo ngem dagiti naglabas bayat ti pannagna dagiti tawen.  Gapu iti daytoy, ipagpaganetgeten ti IPCC ti panagsaganatayo tapno makissayan ti panagsagabatayo kadagitoy a didigra.

2. Maragpat pay ti pannakatengngel ti ibabara ti lubong agingga iti  1.5 degrees Celsius agingga iti malpas daytoy a siglo ngem kasapulan ti  naiget a  panagbalbaliw wenno ti makunkuna iti English a transformational change.

Daytoy aw-awaganda iti transformational change tapno malapdan ti nadaras nga ingangato ti temperatura,  isu ti panangsukat iti panagaramat iti fossil fuels (gasolina, krudo, natural gas ken kaarngida) kadagiti enerhia a di mapukaw (renewable energies) a kas iti pudot ti init (solar power), enerhia nga aggapu iti angin (windmill), ken geothermal, enerhia nga aggapu iti pudot ti daga.  

Tapno magteng ti namnamaen ti Paris Climate Agreement a maragpat, masapul a sapasap ti pannakaisaknap  ti panangsukat iti  panagaramat iti fossil fuels.  Ken, masapul a nadaras ti pannakaitungpalna. 

Segun iti panangamiris ti IPCC, adda pay nabatbati a 10 a tawen  manipud iti 2020 a rumbeng a maipatungpal daytoy tapno maragpat ti kalkalikagumantayo a bara ti lubong.  Saan a mabayag daytoy 10 a tawen no us-usigen isu a di kas karina a maputed a dagus ti panagsadag dagiti pagilian iti panagaramatda iti fossil fuels. No kas pagarigan maallukoy dagiti kameng a pagilian wenno dagiti pagilian a nagpirma iti Paris Climate Agreement a  sukatanda ti panagaramatda iti fossil fuels iti renewable energies, in-inut nga aramidenda daytoy agingga iti magtengda ti makunkuna a net-zero emission. Saanda a basta maaramid daytoy ta ngamin, nakadepende ti tunggal pagilian iti fossil fuels a mangpataray iti ekonomiada.

Ti net-zero emission, kayatna a sawen a no ania ti kaadu ti GHGs a naipalaw-ang ti maysa a pagilian, kasta met ti kaadu ti ikkatenna babaen ti panangipakatna iti teknolohia a maaw-awagan iti Direct Air Capture and Storage (DACS) ken panangmantener ken panangpaadu iti kakaykaywan a mangsul-oy iti GHGs  a  maipalaw-ang.

Ti masaludsod ngarud ita,  maallukoy ngata amin a  pagilian a kameng ti Paris Climate Agreement aglalo dagiti pagilian a nararang-ay ken rumangrang-ay nga in-inut a kissayanda ti panagusarda iti fossil fuels gapu iti ayat a matengngel ti ibabara ti klima?

3. Dagiti ammotayo maipanggep iti siensia ti klima ken ti pannakainaigda iti  panagbaliw ti klima lalo a napatalgedan iti daytoy a report ti IPCC.

Babaen ti panangamiris ti IPCC, saanen a mailemmeng, a kas supsupringen dagiti sumagmamano a sientista,  ti impluensia ti tao aglalo iti panagusarna iti fossil fuels ken iti panangikisapna kadagiti adu a bakir, iti panagbara ti lubong nga isu met ti makaigapu iti panagbaliw ti klima.  Kas pagarigan, ‘diay nairekord a  1.1 degrees Celsius a panagbara ti lubong  idi 1850-1900, sakbay ti yaadu dagiti nadumaduma nga industria ditoy lubong (pre-industrial era),  natakuatan a 0.1 degree Celsius laeng ti makaigapu kadagiti natural  a pasamak a kas iti panagbettak dagiti bulkan ken  panagbaliw ti pudot nga aggapu iti init.  ‘Diay nabati a dakdakkel nga amang-- 1.0 degree Celsius-- manipud iti tao.

Kadagitoy a panawen nga addan dagiti moderno a ramit iti panagsukisok ken panagadal no ania ti epekto ti panangtrato ti tao iti lubong, lalo a napaneknekan a nagdakkel ti biang ti tao iti panagbaliw ti klima.  Kas pagarigan, segun iti report, rumrummuar a kumarkaro dagiti pasamak nga adda pakainaiganna iti panagbaliw ti klima a kas iti nalaus a pudot, tikag, layus, bagyo, ken iti ingangato ti baybay, naammuan nga amin dagitoy ket gapu iti saan a nasayaat a pannakilangen ti tao iti nakaparsuaan ken iti aglawlawna. Iti sabali a pannao, nakalawlawag a ti pannakatengngel ti pumarpardas a panagbara ti klima, adda iti tao ti solusion ta isu la ngarud ti mangpatpataud iti problema.

4. Ti panagbaliw ti klima a kas iti marikriknatayo ita, saanda pay a napasamak  kadagiti naglabas a tawen, ken awan rehion iti sangalubongan a saan a nakapadas iti daytoy.

Amin a suli ti lubong, nakapadasen iti epekto  ti panagbara ti lubong. Awan ti rehion iti lubong a saan a naapektaran ken nagsagaba iti panagbaliw ti klima.  Kasta met, a kas insurat ni Levin ken kakaduana, a dagiti didigra a napadasan ti lubong ita, awan kaaspingna  kadagiti  naglabas.

Ti kasasaad ti lubong a pagnanaedantayo ita, dakkel ti nagbaliwanna no kinadawel ti sumangbay a didigra ti pagsasaritaan.  Padpadaanantayo ti ad-adda nga idadawel dagiti amin a klase ti didigra a kas iti bagyo, layus, tikag, ken ti makapatay a pudot ti tiempo (heatwave).  No kasano nga isaganaan dagitoy tapno saan a nakaro ti panagsagaba ti tao, dayta ti maysa a prioridad ti IPCC malaksid iti panangallukoyna iti pannakaipababa ti maipalaw-ang a GHGs.

Dakkel ti pakaseknan ti pagiliantayo iti daytoy nga isyu ta maysatayo kadagiti 10 a pagilian a nailista a kakaruan nga agpeggad iti entero a lubong gapu iti panagbaliw ti klima.  Kayatna a sawen ngarud a no kasano ti kaiget ti panagsaganatayo ita kadagiti umay a didigra, lalo a naig-iget pay ti ibukboktayo a panagsagana kadagiti  masanguanan a panawen.

5. Uray bassit laeng a mainayon iti panagbara ti klima, nakapegpeggad ken dakkel ti  kaipapananna iti ekonomia.

Segun iti report ti IPCC, adda kaibatoganna a maaramid ditoy lubong uray ti nagbassit laeng a mainayon nga ingangato ti temperatura.   Saan laeng a lumawa wenno kumaro ti kinadawel dagiti didigra a mapasamak.  Bumibiit pay ti kanayon nga idadatengda. Kas pagarigan, ‘diay nalaus a pudot a mangkelkeltay iti adu a biag idiay Amerika ken Europa a dumteng laeng iti tunggal 50 a tawen, itan, dumtengen iti  tunggal dekada ket no bay-antayo a  ti lubong ket manayonan ti kinabarana iti 1 degree Celsius, saan nga adayo a mapasamak daytoy tunggal ag-pito laengen a tawen.

Maysa pay, adun dagiti pasamak iti lubong a maigapu iti panagbaliw ti klima ti  saanen a maisubli (irreversible) gapu ta napukawdan wenno saanen a maisubli ti dati a kasasaadda.  Kas pagarigan ti pannakarunaw dagiti agkakalawa a kayeluan, panagngato ken panagalsem (acidity)  ti baybay, ken pannakapukaw dagiti nadumaduma a nabiag a kas kadagiti mula, ikan, coral reef, kdp.  Agtultuloy  ti epekto dagitoy a napasamak a mangited iti rigat iti panagbiag ti  tao iti sangalubongan.

Kasta met a naduktalan a dagiti dati a paglenlennedan ti carbon dioxide (carbon sink) a kas iti baybay ken kabakiran,  nabaliktad ti maar-aramid. Imbes  a dagitoy koma ti agsagepsep, nagbalindan a paggapuan ti carbon dioxide aglalo dagiti kabakiran a nakalawlawa ti mapupuoran iti tunggal tawen iti sangalubongan  gapu iti nakaro a tikag ken pudot a kasingin ti panagbaliw ti klima. 

Kuna dagiti sientista manipud iti National Aeronautics and Space Administration (NASA) a nangadal iti daytoy, ‘diay 90%  a carbon dioxide a  nasagepsep dagiti kabakiran iti entero a lubong, isu kano met daytoy ti subad ‘diay  carbon dioxide nga ipalpalaw-ang dagiti mapupuoran a kabakiran iti sangalubongan.  Kayatna a sawen, napukaw ti nagdakkel a tulong koma dagiti kabakiran iti pannakalapped ti ibabara ti klima  gapu ti daytoy a mapaspasamak.

ADU pay dagiti saan a nasayaat a madamag a linaon daytoy maikanem a report ti IPCC.  No yarig iti maysa a laban daytoy sangsanguen ti sangalubongan, pumigpigsa ti kalaban (panagbara ti lubong). No kasano nga ‘atiwen’ wenno tenglen laeng koma daytoy, saan laeng a dakkel a karit  a rumbeng a sungbatan dagiti kameng ti Paris Climate Agreement no di pay ket ti tunggal agnaed iti kakaisuna a pagtaengantayo a managan iti Daga.

Gapu ta naammuanen, babaen daytoy a report, no ania ti estado wenno kasasaad ti klima ken no sadino ti pagturonganna, balballaaganen ti Paris Climate Agreement dagiti pagilian a kamengna nga ingatngatoda koma ti kayatda a ragpaten a mainaig iti pananglapped iti ibabara ti klima no maidilig iti kayatda a ragpaten sumagmamanon a tawen ti napalabas.  Adda posibilidadna a mangabak ti sangalubongan (fighting chance), kas kuna ni  Levin ken kakaduana, iti pannakapagtalinaed ti nasayaat a panagbiag ditoy lubong-- no agkaykaysa dagiti pagilian a  mangyad-adu iti magapuananda a mainaig iti pananglapped iti ibabara ti lubong.--O

(Iti panagretirona a kas Associate Dean ti College of Forestry, University of the Philippines Los Banos, nagsubli ti autor, kaduana ti kaingungotna a maysa a nurse, iti nakayanakanda a barangay – Brgy. Batchelor East, Natividad, Pangasinan-- a nangbangonanna iti kooperatiba dagiti mannalon nga idadauluanna ita. --Editor)

(Bannawag, Agosto 1-15, 2022)