Masida manipud tuktok agingga’t baba…
ADDA bassit a panganan iti sango ti opisinami. Tunggal aldaw ti Mierkoles, nagadu ti nakapila ket no dadduma, makipilpilakami met a kaduak dagiti kaopisinaak. No maudika, awan mabagim i’tay naganar a lakoda. Taga-Bikol dagiti akinkarinderia. Ti pagdudupudopan dagiti aggatang ket ’tay potaheda a laing. Naimas ti panaglalaok ti nanam ti kappespes a getta ti niog, sukang Bikol, apagisu nga adat ken kangrunaanna, ti aba a naglaok nga ungkay (lep-ak) ken bulong nga awan budona.
Ti Mula nga Aba
Enero 1-15, 2026 a Bilang
Maimulmula ken agpapaay a taraon ti aba manipud pay idi punganay ngem ti laeng bagasna idi ti ammo dagiti nagkauna a tattao a mabalin a kanen wenno sidaen. Ita, aminen a pasetna ket maluto a masida wenno maaramid iti agkakaimas a potahe. Kasta ti kinapategna daytoy a mula.
Aba ti awagna iti Ilokano, gabi iti Tagalog, taro iti English, ken Colocasia esculanta iti siensia. Nagkaadu ti naganna ditoy pagiliantayo a kas iti natong, katnga, gaway, abalong, balong, dagmay, awa, atang, ken sudi. Sabali pay laeng dagiti pasetna a kas iti daludal (runner iti English ta agtubo iti puonna a kasla tumaray ti kinaalistona nga umatiddog a saringit ta adda rangaw ken bulongna) wenno lampaka (bagasna).
Segun kadagiti sientista a mangad-adal kadagiti nagan ti mula, no adu ti agsasabali a nagan daytoy, nabayag ngaruden a maimulmula, nakapagwarasen iti adu lugar, ken agduduma metten ti pakaaramatanda.
Saan a tubo wenno natibo ditoy lugartayo ti aba. Naggapu iti akin-abagatan a daya nga Asia, nagwaras kadagiti isla iti Taaw Pasipiko, a ditoy, nagbalin nga umuna wenno kangrunaan a makan dagiti agindeg, sa naidanon ditoy Filipinas. Iti kabayagnan, nagpipinnadawat dagiti agkakalugaran iti bagasna, ta daytoy ti maimulmula idi. Dida ammo a mabalin met a maimula dagiti daludalna.
Idi damo, kas nakunan, ti laeng bagas ti aba a napanaganan iti lampaka ti ammo dagidi nagkauna a mabalin a makan a kas koma abrawen a laokan kadagiti nateng wenno lingtaenda a saramsam a kasla kamote (kaong), tugi, balinghoy (cassava), wenno kamangeg. Itan, maluton a sidaen ti ungkay, bulong, ken daludal.
Nakapatpateg pay ketdi ti aba idiay Polynesia ta adu ti pakalutuan ti bagasna a kas koma iti aw-awaganda iti poi, a mabalin a sulnit ti innapuy ken tinapay.
Addaan ti di pay naluto a bulong ken ungkay ti aba iti ramen a 86% a danum, 7% a carbohydrates, 5% a protina, ken 1% a fat. Nabaknang met iti nutrients ti bulongna ken addaan iti adu a vitamins ken minerals, nangruna iti vitamin K. Ti met naluto wenno liningta a bagas ti aba, addaan iti 64% a danum, 35% a carbohydrates, ken addaan bassit a protina ken fat, ken iti kada 100 a gramo, makaited iti 142 a calories, ken nabaknang iti vitamin B6, vitamin E, ken manganese, ken addaan met iti phosphorus ken potassium.
Adda kad’ ngata pay saan a makaammo iti aba? Dua a klase ti mailaklako nga aba iti tiendaan: ‘tay nadalusanen ken ‘tay nareppet laeng agraman bulong ken bagasna. Nanginngina ‘tay nadalusanen ta saanmon a parikut ti budo kadagita imam no uklapam ti kada ungkay samonto iw-iwaen iti saggaysa a pulgada ti kaatitiddogna. Tinto laengen mangiluto. Adda pay dagiti mangiraman iti bulong ti aba iti nadalusanen a lakoda ngem adda met ‘tay ungkay ken bagas laeng.
Maymaysa ti porma dagiti bulong ti aba. Baliktad a sinampuso, nalamuyot a kas iti daytay lupot a velvet ken saan a mabasa. Agsasabali met dagiti ungkay ta adda dagitay naberde, bioleta, ken nakusnaw a berde.
’Tay bioleta ti aw-awaganda iti seda, nalaka a maluto, nalabbasit ti digona, ken gumalis iti apagapaman. Saan a nabudo uray no saankan nga agguantes a mangisagana. Mabalin pay ketdi a saanen nga uklapan ti ungkayna ken mabalin pay nga iraman nga iluto ti bulongna.
Kangrunaan a Kababalin
Maysa ti aba kadagiti kabayaganen a mula ditoy Filipinas a masarakan iti dandani amin a paset ti pagilian. Mamati dagiti mangad-adal iti daytoy a mula a dagiti rice terraces iti Cordillera Administrative Region (CAR), sigud a nairanta a pagmulaan iti aba, malaksid pay iti pagay. Nakatulong pay ti aba a nangsalbar kadakuada iti bisin idi World War II. Ngem kas nadakamaten, ti laeng bagasna ti ammo dagiti nagkauna a Filipino a makan. Mabalin a pinadasda met dagiti dadduma a pasetna ngem nabuduanda ket dida pay idi ammo no kasano a lisianda dayta a kababalin ti aba.
Ngem saan met a nabudo ti maluto nga aba no naisagana a nasayaat ken naluto a nalaing. Apay ngamin a nabudo ti aba?
Daytoy a kinabudo, gapuanan ti maysa a ramen wenno elemento a maawagan iti crystal of calcium oxalate a kastoy ti pannakailadawanna: kasla sangareppet a dagum iti uneg ti sinankapsula a selula a maawagan iti idioblasts. No masugat wenno maiwa ti ania man a paset ti mula, masugat met ti ideoblast ket tumpuar kadagitoy a dagum ti calcium oxalate ket dimo ammon no kasano a kudkodem ti paset ti bagim a nasagidan iti daytoy nga elemento. Ti laeng makaep-ep iti apagapaman ket no radradam dayta nabuduan a paset ti bagim iti asin wenno itabnawmo iti maitured ti kapudotna a danum.
No ipaunegmo ti naluto nga aba a di naikkat ti ramenna a calcium oxalate, kasla sumagirad ti budo iti dila ken karabukobmo. Ngem naimas ti aba no apagisu ti pannakaluto ken pannakaisaganana, magettaan man a kas iti laing (luto a pinaglatak dagiti taga-Bicol Region, a naayat iti getta ti niog) wenno ‘tay luto ti Ilokano a matemplaan iti bugguong ken malaokan iti aramang wenno ikan (nadaing, nasuoban, wenno natuno) ken maalseman iti suka, naata a salamagi wenno mangga, pias, wenno uray tubbog ti kalamansi; sa marekaduan iti bawang, laya, pimienta, ken no kayat nga spicy, masilian.
Tapno Saan a Nabudo
Adda met dagiti pamay-an a resulta ti panagadal ken padas tapno maawan ti budo ti aba no iluto. Umuna, panangpamaga kadagiti bulong ti aba sakbay a lutuen. Ibitin ti kallep-ak a bulbulong babaen dagiti ungkayda iti yan ti paglutuan wenno dapogan wenno ibilag iti kainitan iti dua wenno tallo nga aldaw. No nasayaat ti pannakapamagana, mabalin nga agbayag daytoy iti dua wenno tallo a lawas, wenno uray pay makabulan. Kadagiti supermarket, adu ti lako a naipamaga a bulong ti aba. Makatulong pay ti panangikkat iti iit ti bulong ken panangkayas iti ungkay.
No dagiti nalukot a bulong ti lutuen a kas iti pinangat, masapul ti mamitlo a pannakaisaplit dagiti bulong iti rabaw ti lamisaan wenno uray sadino a nadalus a lugar sa yukrad ken punasan iti nadalus a lupot, ikkaten dagiti murdongda, uklapan dagiti ungkay sakbay a sigloten.Ti danum a rummuar manipud iti murdong ti bulong, iramanna dagiti calcium oxalate crystal isu a maikkat ti budo ti lutuen nga aba.
No bagas ti maisagana, kasapulan ti nasayaat a pannakaukisna sa maiw-iwa iti babassit a pakuadrado, mayuper iti danum a naikkan iti sumagmamano katedted a suka ken sangapirit nga asin. Kastoy met laeng ti pannakaisagana ti daludal. Kasayaatan ti panangpili kadagiti naganus a daludal, apnutan a saggaysa ken yuper iti agay-ayus a danum. Ikkaten dagiti daan nga uklap sa iw-iwaen iti agpapada ti kaatiddogda.
No madaman a lutlutuen ti ania man a potahe, annadan ti kanayon a panangkiwar. Nasaysayaat pay ketdi nga italta lattan ti paglutuan a kaserola. Saan a kaluban no lutlutuen ken ‘tay nakapsut laeng ti apuyna. No agbalbaliwen ti kolor ti lutlutuen, tuyagan iti sangkabassit a suka.
Patien dagiti nagkauna nga agmulmula a tapno saan a nabudo ti aba, itiempo ti panagmula no kabus ti bulan ken naati ti baybay.
Panagmula
Agbiag ti aba uray sadino ti pakaimulaanna, uray pay iti masetera ken pagayusan ti danum nga aggapu iti kosina no para agserbi iti kaamaan. Ngem no kayat a panguartaan, pilien ‘tay nalawa bassit a lugar a saan a mamulmulaan ken nasayaat unay no asideg wenno igid ti agay-ayus a danum. Mabalin nga imula ti ania man kadagitoy a pasetna: bagas (dagitay babassit a sariping, wenno mapisipisi), subbual wenno daludal. Nalaka nga umadu ti mula nga aba ta iwaras ti daludalna dagiti kabarbaro a pinuon.
Dua a klase ti mabalin nga imula: ’tay para bangkag, ken ’tay para lugar a mababbabasa. Agsabali met ti pannakatarakenda segun iti pakaimulaanda. Umuna nga aramiden, kalien ti daga tapno agbalin a naruka. Agaramid ti gurit ket agabut iti sagsangapulo a sentimetro ti kauneg ken agaddayo iti 50 a sentimetro a pakaimulaan dagiti naisagana nga imula.Taripatuen dagitoy a kas iti pannakataripato dagiti dadduma a mula. Kalpasan ti lima a bulan, mangrugin nga agamarilio dagiti akimbaba a bulong ket mabalinen nga apiten. —O
(Bannawag, Septiembre 1-15, 2024)
