ANIA, aya, daytoy kunkunada nga Arbor Day? Apay nga adda pay naipaulog a linteg idi panawen ni Presidente Benigno S. Aquino III, ti Akta Republika Blng. 10176 wenno Arbor Day Act of 2012, a mangob-obligar kadagiti umili a mangrambak iti daytoy?
Ti literal a kayat a sawen ti Arbor Day ket aldaw a panangraem iti kinapateg dagiti kayo babaen ti panagmula ken panangtaripato kadagitoy.
Naadaw ti sao nga ‘arbor’ iti lengguahe a Latino a ‘kayo’ ti kayatna a sawen.
Naaramid ti kauunaan a pannakarambak ti Arbor Day idi 1805 idiay Spain a nanaganan iti Fiesta del Arbol. Naglatak ken naipasapasap idiay Amerika (U.S.A.) idi 1872 kapasan a naallukoy ni Sterling Morton, dati nga agiwarwarnak, politiko ken U.S. Secretary of Agriculture, dagiti kalugaranna nga agmulada iti kayo a kas pakalaglagipan dagiti ay-ayatenda iti biag.
Enero 1-15, 2026 a Bilang
Napigsa ti pakinakem ni Sekretario Norton a nangirusat iti daytoy nga adbokasia iti lugarna ta napadasannan. Kalpasan ti pannakikallaysana idi 1854 idiay Detroit, Michigan, napan nagdappat idiay Nebraska (maysa nga estado ti Amerika a kabangibang ti Michigan) a nakaalaanna iti homestead nga aglawa iti 160 acres wenno 64.75 nga ektaria nga awan pulos kayona. Minulaanna daytoy kadagiti nadumaduma ti klasena a kayo, agbunga man wenno saan iti makan ken dagitay makunkuna a forest trees ti Amerika. Nangipatakder met iti pagtaenganna ditoy. Kalpasan a napasayaat ti lugar babaen ti panagrukbos dagiti naimula a kayo, pinadakkelna ti pagtaenganna a kas mansion a namagbalin iti lugar a parke iti entero a siudad ti Nebraska.
Gapu iti ayatna a maipasagepsep ti tradision a panagmula iti kayo, inusarna ti kinaagiwarwarnakna a nangiparanud kadagiti padasna. Kasta met a gapu ta maysa a politiko (nag-Bise Gobernador ti estado ti Nebraska), ibitbitlana ti pagsayaatan nga ited ti kakaykaywan. Daytoy a pannakaimula kadagiti kalugaranna ti pagsayaatan ti panagmula kadagiti kayo ti makaigapu iti kauunaan a pannakaselebrar ti Arbor Day iti uneg ti Amerika a narambakan idiay Nebraska City idi Abril 10, 1872. Nagwaras daytoy a tradision iti entero nga estado ket idi Abril 22, 1885, naideklarar a piesta opisial ti pannakaselebrarna iti entero nga estado ti Nebraska. Kalpasan ti agdua a dekada, nagsaknap iti entero nga Amerika ti pannakarambakna.
Babaen ti tulong ni Birdsey Northrop, maysa nga “agrikulturalista,” nayam-ammo ti panangselebrar iti Arbor Day iti ruar ti Amerika idi 1883—umuna, iti pagilian a Japan sa nagramaram a nagpa-Europa, Canada, ken Australia kalpasanna.
Napidut ti pagiliantayo ti pannakarambak daytoy idi 1947 babaen ti Proklamasion Blng. 30 nga ilanlanadna ti pannakaselebrar ti Arbor Day iti tunggal tawen ti maikadua a Sabado ti Septiembre. Nasuktan ti pannakarambakna iti Hunio 25 iti tunggal tawen idi 2003 babaen ti Proklamasion Blng. 396.
Itan, maibatay iti kaudian a linteg a naipaulog idi 2012 (RA 101760), awan ti naibaga a petsa a pannakaselebrarna iti entero a pagilian no di ket agpannuray iti panawen/bulan a panagmumula iti kayo iti lugar (probinsia weno siudad) a mapili dagiti lumugar/turayen. Kasta met a makaammo ti lokal a gobierno (probinsial, siudad wenno ili) no kasano a selebraranda daytoy. Ngem pagaammok a ti panagmula iti kayo ti kangrunaan pay laeng a maar-aramid a pangselebrar iti Arbor Day.
Kas kadagiti naglabas a linteg maipanggep iti Arbor Day, obligado amin nga ahensia ti gobierno agraman dagiti adda iti pribado a sektor, korporasion a sanikua wenno kontrolado ti gobierno, ken asino man a makabael nga umili a mangselebrar iti daytoy a pasken. Tapno maipasnek ti pannakaitungpal dagiti kayat a maitungpal bayat ti panangselebrar iti Arbor Day, maideklarar a kas public working holiday ti aldaw a pannakaaramid daytoy.
Nupay ti panangselebrar iti Arbor Day ket saan a kas kangayed dagiti dadduma nga aldaw a naideklarar a piesta opisial a kas iti Aldaw ti Wayawaya, Aldaw Dagiti Nailian a Bannuar, wenno Aldaw ni Bonifacio, naisabsabali daytoy nga aldaw ta dina sublian a lagipen ken rambakan dagiti napateg nga aldaw a naglabasan ti pagilian a kas kadagiti nadakamat. Ketdi, gutigotenna dagiti umili nga ikkanda koma iti pateg ti masakbayan babaen ti panangaywan iti nakaparsuaan a kas iti panagmula iti kayo ken panangaywan kadagiti kakaykaywan/kabakiran. Kayatna a sawen, adda iparparangna a namnama a no kumpet dagiti umili a mangibaklay iti nasayaat a pannakaaywan ti nakaparsuaan a kas iti kanayon a panagmula iti kayo ken panangtaripato kadagitoy, adda agur-uray a napintas a masakbayan.
Adda Koma Master Plan
Laeng, nakaladladingit nga utoben no maminsan ta manipud rinambakantayo daytoy nga okasion, kasla awan man laeng ti naraniag a maitudo a nagapuanan. Adu ti agkunkuna a no nagbiag ken dimmakkel amin a kayo a naimula manipud rinambakantayo ti Arbor Day ditoy pagiliantayo, awan koman ti kalbo a bantaytayo.
Kasta met nga adu ti mangdildillaw a ramrambakantayo laeng daytoy nga aldaw tapno di kunaen a saantayo a nagtulnog iti maipakpakat a linteg ti pagilian. Kasano nga agballigitayo iti pannakaselebrarna no kasta ti kaririknatayo a saan a nabuyogan iti sinseridad ti pannakarambakna? saludsodda. Agpayso, agmulmulatayo a tinawen ngem ditay met sublianan ida a taripatuen kalpasanna, idaydayamudom met dagiti dadduma.
Iti bukodko a panirigan, saantayo a nagkurang iti sinseridad wenno nadalus a panggep nga agmula iti kayo. Ti kurang, iti panagkunak, isu ti naiget a panangadal no kasano nga iturong ti partisipasion dagiti umili a mangrambak iti daytoy nga okasion nga agturong iti maymaysa a banag nga adda pakakitkitaan a nagapuanan kalpasanna, kas pagarigan, napatanor a kakaykaywan a mapagpariiran ti kaaduan wenno na-reforest a watershed a mangbiag kadagiti namagaan a waig. Kayatko a sawen, adda koma mabukel a master plan a suroten bayat ti panagrambak a saan a daytay tunggal Arbor Day, agsabasabali a plano ti ipatungpal wenno agsabasabali a lugar ti i-develop. No awan daytoy, agturong laeng iti awan a mairingringpas a kas makitatayo ita.
Mainaig iti daytoy, adda naipaulog a linteg idi 1969 (RA 5752) nga ob-obligarenna dagiti siudad ken ili a mangipasdek iti city wenno municipal forest. Masmasdaaw ‘toy numo no apay a di man laeng nadakdakamat ti RA 101760 daytoy a linteg. Saanda ngata nga ammo nga adda kastoy a linteg nga isuda pay ti nangpanday? Nagsayaat koma no pinagsilpo ti Kongreso dagitoy dua a linteg (RA 5752 ken RA 101760) tapno agbinnuligda iti pannakaipatungpalda.
Mainayonko, no koma kalpasan ti sumagmamano a tawen nga impaulog ti Kongreso ti maysa linteg, surotenna koma daytoy a komustaen no naipatungpal met laeng, maatur dagiti parikut, no adda man bilang, mangtengtengngel iti pannakaiwayatna.
Nasaysayaat pay no adda probision ti tunggal maipaulog a linteg a maebaluar koma kalpasan ti tallo wenno lima a tawen a pannakaiwayatna. Kas koma ti linteg iti Arbor Day. No adda koma naaramid a panagadal a nangipakita no ania ti nagkurangan iti pannakarambakna, adu koma metten ti maipagtangsit a nagapuanan. Nupay kasta, saan pay a naladaw nga aramiden daytoy tapno maatur no ania man dagiti nagbiddutan, no adda.—O
(Bannawag, Dis. 1-15, 2024)
