Salaysay ni MARIO T. TEJADA

ADDA ni kompadre nga Ilokano
Nalaing nga agsala iti kurratsa ken pandanggo
No iti rabii uminum bassit basi
Mangan awan tagari, maturog awan kuti.
Paset daytoy ti maysa a kadaanan a kanta a nakadakamatan ti basi a mangipakita no kasano a naigamer daytoy a mainum iti biag ni Ilokano.
Pudno ngamin a naigamer ti basi iti kultura ni Ilokano. Manipud pannakaipasngay agingga iti ipupusay, paset latta ti basi kadagiti nagduduma a napateg a pasken. Maitaog ti basi iti pannakayanak ken panagbuniag ti ubing.
Napateg pay ti basi a paset ti ritual ti panangas-asawa idinto nga agayus daytoy iti aldaw ti kallaysa. Mailaok met ti basi iti naanem-em a danum iti ritual ti diram-os kalpasan ti pumpon. Kasta met a mailaok ti basi iti danum ken dapo ti arutang iti ritual ti gulgol a maaramid iti kabigatan kalpasan ti pumpon, iti pananglagip iti makabulan ti pannakatay, ken iti makatawen wenno waksi.
Mausar pay ti basi kadagiti ritual ti naikaugalian a panagagas, kas iti panaggulgol tapno mayanud dagiti sakit wenno panagatang tapno maay-ayo dagiti espiritu a nasapsapgud, nadangran wenno napagura a pakaigapuan ti panagsakit ti maysa a tao. Iti panangsuma wenno panangtandok iti nakagat ti uleg, aso wenno dadduma pay a nagita nga ayup, mailaok ti basi iti inumen wenno mayapros nga agas a pangikkat iti gita.
Ngem ti kapatgan nga usar ti basi isu ti mangted iti ray-aw ken ragsak kabayatan ti ragup a panagtrabaho iti talon ken kadagiti panagtitipon dagiti Ilokano. Pangipakita met iti kinamanagsangaili ken panangpadayaw iti sumangbay iti taeng no yawis ti isisimsimna iti naimas a basi. Kangrunaanna, mangted daytoy iti inana ken linglingay kalpasan ti panagtrabaho ni Ilokano iti tunggal aldaw, kas ipasimudaag ti nadakamatmi a paset ti maysa a kadaanan a kanta iti ngato.

Ti Basi ti Piddig
No agnanaedkanto pay met la ketdi iti Ilocos Norte, madamdamagmo la ketdi ti kinaimas ti basi ti Piddig-- ken malagipmo la ketdi a ditoy ti yan ti batonlagip ti Basi Revolt (Yaalsa Gapu iti Basi).
Saanen a nakakaskasdaaw a kunada nga iti Ilocos Norte, iti Piddig ti pakasarakam iti kaiimasan a basi. Kinapudnona, adda pay dagiti aglaklako iti basi a mangyanunsio iti lakoda a naggapu daytoy iti Piddig a kas pangawis kadagiti aggatang.
Ngem daytoy batonlagip ti Basi Revolt, apay nga adda iti Piddig?
Taliawentayo man ti pakasaritaan.
Idi 1786, inyetnag ti turay ti Espania ti monopolia iti basi. Ti laeng probinsia ti Pangasinan ti napalubosan nga agaramid iti basi a mailako iti gobierno iti idiktar daytoy a presio. Naipatulod dagiti nangatngato ti kalidadna a basi iti Manila tapno mailako kadagiti Kastila idinto a dagiti nababbaba ti kalidadna ti naiwaras a mailako iti Ilokos. Naparitan dagiti Ilokano nga agaramid iti basi uray pay para iti bukodda nga inumen. Ketdi, napilit dagitoy a gumatang kadagiti paglakuan ti gobierno iti nangina a presio. Maibalud ken mamulta ti aglabsing.
Nakabusor dagiti Ilokano iti pannakapukaw ti wayawayada nga agaramid iti basi. Arigna naipaidam kadakuada ti angin nga angsenda ta nagbalin ngaruden a paset ti biagda ti basi. Daytoy ti nangrubrob iti im-impenda a ginubuay ti immun-unan a pannakaipatungpal ti monopolia ti tabako idi 1767. Kas iti monopolia ti basi, naparitan dagiti dadduma a lugar nga agmula iti tabako. Napilitan dagiti mannabako nga Ilokano a gumatang kadagiti nangina ngem nababa ti kalidadna a tabako kadagiti estanco wenno pagtagilakuan ti gobierno. Idi Hulio 1807, adda dagiti lallaki a naglibas manipud iti Vigan tapno liklikanda ti pilit a pannakapagbalinda a soldado ti gobierno. Maysa kadagiti lider dagiti naglibas ni Saralogo Ambaristo, anak ti maysa a mestiso a taga-Laoag ken maysa a babai a Tinguian. Iti kabambantayan, nakasinnarakda ni Pedro Mateo. Maysa a cabeza de barangay ken kameng ti prinsipalia iti Piddig ni Mateo a kadagidi a panawen, aglemlemmeng met gapu iti panangliklikna iti pannakaibalud gapu iti pannakapabasolna iti pammapatay. Manipud iti paglemlemmenganda, ginutigot da Mateo ken kakaduana dagiti dadauluen dagiti gagangay nga umili ken agar-aramid iti basi iti Piddig tapno kumapponda iti panagalsa.
Idi Agosto 31, 1807, napuoran ti camarro de la renta de vino, ti paglakuan iti arak iti babaen ti monopolia iti Laoag. Dimmanon ti damag iti alcalde mayor iti Vigan nga adda dagiti karkarna a garaw dagiti umili kadagiti away ket nangibaon daytoy iti mapan agpalutpot. Idi makasubli dagiti imbaonna, impakaammoda a nagkalman dagiti adda im-impenna nga umili. Ngem biddut dayta a panangipapan. Ta kalpasan ti dua a lawas, idi Septiembre 16, 1807, bimtaken ti panagalsa. Ni Mateo ti dadaulo idinto a makanawanna ni Ambaristo. Rinaut ken tinengngel dagiti rebelde ti ili ti Sarrat. Iti laksid ti panangublag ti kura paroko, adu kadagiti umili ti simmurot kadagiti rebelde. Panggep dagiti rebelde ti agturong iti Vigan tapno agawenda ti turay iti entero ken agmaymaysa pay laeng idi a probinsia ti Ilokos babaen ti panangtengngelda iti tunggal ili a malabsanda. Idi Septiembre 20, nalaka laeng a sinerrek dagiti rebelde ti Laoag ken adu manen ti timmipon iti bunggoyda. Ditoy, kinasarita da Mateo ken Ambaristo ti kura paroko, ni Padre Manuel Arnaiz, ket iti umuna a gundaway indatagda dagiti reklamoda – ti panagdadawat kadakuada dagiti guardia, ti panangkontrada iti monopolia ti basi ken tabako, ken ti pilit a panagilista kadagiti naasawaan ken adda annakda a lallaki nga agipatungpal kadagiti monopolia.
Kalpasan a natnag iti imada ti Laoag, nagturong dagiti rebelde iti San Nicolas, umuna nga ili iti abagatan ti Laoag. Kabayatanna, nangbukel ti kura paroko ti Batac, ili iti abagatan ti San Nicolas, iti milisia a mangsaranget kadagiti rebelde. Grupo daytoy dagiti sibilian wenno gagangay nga umili a kas kadua dagiti regular a soldado. Dinadael dagitoy ti rangtay iti Garasgas sakbay ti sentro ti ili ngem saan a napengdan ti idadarup dagiti rebelde. Nagusarda kadagiti balsa a nangballasiw iti nauneg a karayan. Awan naaramidan ti kura paroko ken ti milisia no di ti naglibas tapno di makemmeg ida dagiti rebelde. Iti Badoc, agur-uray ti 36 a soldado ken dua a platon ti milisia nga indauluan ti maysa a Kapitan Escobar (Tomas Escobado, kuna ti maysa nga agsuksukisok). Imbaon dagitoy ni Alcalde Mayor Bringas manipud iti Vigan. Ditoy a napasamak ti umuna a kangrunaan a ranget iti nagbaetan dagiti rebelde ken puersa ti gobierno. Ngem amang a dakdakkel ti puersa dagiti rebelde gapu kadagiti timmipon iti tunggal ili a malabsanda. Naglibas ti puersa ti gobierno ket nabatida ti adu nga armas a pakairamanan ti maysa a kanion. Gapu iti balligida ken kadagiti nainayon nga armasda, ad-adda a timmured dagiti rebelde a nagpa-Vigan.
Binilin ni Alcalde Mayor Bringas dagiti akin-abagatan nga ili a mangbukelda kadagiti milisia ket ipatulodda dagitoy a tumulong a mangdepensa iti Vigan. Naawagan amin a makabalin a lallaki iti ili ti Bantay, Santa, Narvacan, Sta. Maria ken uray pay iti Vigan ket naiwarasda iti amianan sakbay ti Vigan-- iti akin-abagatan a bangir ti Karayan Bantaoay iti San Ildefonso tapno urayenda dagiti rebelde. Iti agmatuon ti Septiembre 28, napasamak ti nadara a ranget iti nagbaetan dagiti rebelde ken puersa ti gobierno. Awan nabalinan dagiti rebelde iti dakdakkel a puersa ken nabilbileg nga armas ti tropa ti gobierno a pakaibilangan dagiti kanion ken pusil. Nagbalin a kasla taaw a nalabbaga ti danum ti Karayan Bantaoay gapu kadagiti agtatapaw a bangkay ken nasugatan a mannakigubat ti agsumbangir, nangnangruna kadagiti rebelde.
Maibatay kadagiti nagduduma nga istoria, naglibas a nagsubli kadagiti ilida iti amianan dagiti dadduma a nakalasat a rebelde. Nakemmeg dagiti dadduma ket naipanda iti Vigan tapno madusada. Dua a saan a nainaganan a lider dagiti rebelde ti nabitay, uppat ti naparparigat ken nasurok a sangagasut dagiti naibalud wenno naidestiero. Adda met sabali a naggapuan ti impormasion a mangibaga a dua kadagiti lider ti nabitay idiay Manila. Gapu ta saan a malaon ti pagbaludan iti Vigan ti nasurok a sangagasut a balud, 65 kadagiti rebelde ti naidestiero idiay isla ti Mindoro, iti abagatan ti Manila.
Napaay man ti Basi Revolt idi 1807, nagbalin met daytoy nga inspirasion dagiti simmarsaruno a panagalsa kadagiti nadumaduma a paset ti Ilokos.

Aldaw ti Yaalsa Gapu iti Basi
Iti bileg ti Ordinance No. 2M2-05-1706 a naaprobaran idi 2002, indeklarar ti lokal a gobierno ti Piddig, Ilocos Norte ti Septiembre 16 iti kada tawen a kas Basi Revolt Day. Sumagmamano kadagiti paset ti selebrasion ti pannakatulad ti panagalsa (reenactment), quiz bee iti pakasaritaan, salip iti arte, ken salip iti kaiimasan a basi.
Iti panagtakem ni Mayor Eddie Guillen, ti agdama a mayor ti Piddig, nairaman ti blood letting wenno panagidonar iti dara iti Red Cross a paset ti agtinawen a selebrasion, kas panangiladawan iti panagsayasay ti dara dagiti maingel a nangilaban iti kalintegan dagiti Ilokano idi 1807. Ngem gapu kadagiti agdama a maipatpatungpal a health protocol a panglapped iti panagraira ti COVID-19, nalibtawan ti pannakaselebrar ti Basi Revolt ita a 2020.
Masarakan iti munisipio ti Piddig ti mural ti Basi Revolt nga impinta ni Marc Cosico, mannursuro iti Philippine High School for the Arts iti Mt. Makiling.

Ti Naidumduma a Basi ti Piddig
Kas nakunan, no basi ti Piddig ti ibaga ti komersiante a lakona a basi, nalaklaka a malako. Nagbalinen a mapagtalkan a marka (brand) ti tagilako a basi ti "basi ti Piddig."
Nasin-aw a kasla iti inumen a kola ti basi ti Piddig. Dua klase ti basi ti Piddig – maysa ti nasanger ken maysa ti sumam-it. Basi ti lalaki wenno malalaki ti nasanger; basi ti balasang wenno babai ti sumam-it. Ad-adda nga am-ammo ti basi ti Piddig gapu iti sangerna. Makantiawan ti mannalon no agbalin a nasam-it ti basina.
Agingga iti dekada ’60, adda agbasbasi iti amin a 23 a barangay ti Piddig, a pakairamanan ti tallo a barangay iti poblasion. Ngem idi dekada ’70, in-inut a bimmassit dagiti agmula iti unas ken agaramid iti basi. Iti agdama, adda laengen innem a barangay nga agar-aramid iti basi. Agarup 10 nga ektaria met laengen ti mamulmulaan iti unas iti entero nga ili.
Dua ti mapapati a rason no apay a bimmassit dagiti agmula iti unas ken agaramid iti basi. Umuna, ti pannakaitandudo ti panagmula iti nadumaduma a cash crops nga al-alisto a pagapitan ken panguartaan. Tumawen ngamin nga urayen ti mula nga unas sa maapit ken mapagbalin a kuarta. Maikadua a rason, ti panagtaud dagiti adu a klase ti arak a pangalistuanen a magatang kadagiti paglakuan.
Maysa ni Fernando Aquino, taga-Barangay Maab-abaca, kadagiti nabatbati nga agbasbasi iti Piddig. Ngem iti dumanin agwalopulo a tawenna, saannan a kabaelan ti agmula ken agdapil iti unas. Gapu iti makitana a panagpeggad a mamimpinsan a mapukaw ti industria ti basi iti lugarna, nagawis kadagiti agtutubo a suruanna nga agmula iti unas ken agaramid iti basi. Ngem iti nasurok a sangapulo a sinursuruanna, dua laengen ti mangitultuloy nga agmula iti unas ken agaramid iti basi.
“Diak mamingga a mangiburay iti ammok iti panagaramid iti basi. Saan a rumbeng a mapukaw ti basi ta malaksid nga adu latta ti pakasapulan iti basi, isu pay ti maysa a pakaidamdamagan ti Piddig," kinuna ni Tata Fernando.
Bennal ken ukis, bunga ken bulong ti samak dagiti kangrunaan a ramen ti basi ti Piddig. Kastoy dagiti addang a sursuroten ni Tata Fernando iti panagaramidna iti basi:
Lutuen ti bennal iti sinublan agingga nga agparang ti labutab. Ikkaten ti labutab.
Apaman nga agburek ti bennal, inayon ti nalebbek nga ukis ti samak. Iti innem a lata (uppat a galon ti laonen ti tunggal lata) a bennal, maysa ket kagudua ti salup a nalebbek nga ukis ti samak ti ilaok. Kabayatan nga agburburek ti bennal, kiwarkiwaren daytoy babaen ti naata a bulong ti samak (pasaray aglaok a bulong ti samak ken kupeskupes ti mausar a pagkiwar) iti uneg ti lima a minuto. Ikkaten ti labutab.
Takuen ken yalison ti naluton a bennal iti burnay. Kaluban ti burnay, ipakni ken bay-an a lumamiis.
Kabigatanna, kauten, pespesen ken ibelleng ti nagarinsaed nga ukis ti samak iti burnay.
Ilaok ti kagudua ti salup a nalebbek a bunga ti samak ken dua ket kagudua ti salup a nalebbek a nagango a bulong ti samak. Nayonan iti sagsangakutsara a bagas wenno saggatlo a dawa ti pagay ti tunggal burnay. Mabalin pay nga inayon ti ruot a baimbain. Maawagan daytoy nga addang iti “panagparek.”
Kaluban ti burnay babaen ti napagsusukot a bulong ti samak ken nareppet iti nairut. Parabawan iti tapi (nalimpia a kayo, bato wenno semento). Ikali wenno ipakni iti natalged a disso.
Segun kadagiti agbasbasi, ti ukis ti samak ti mangted iti natayengteng a nalabbaga a maris ti basi idinto a ti bunga ken bulong ti mangpasanger. Ti met bagas wenno dawa ti pagay ti mangpasin-aw idinto a pammati a natalna ken mabain kano a mangriribuk ti makainum iti basi no malaokan daytoy iti baimbain. Nalag-an kano met ti bagbagi ti uminum no mausar ti kupeskupes a pagkiwar iti malutluto a basi.
Segun ken ni Tata Fernando, mabalinen ti basi kalpasan ti makabulan. Ngem naim-imas ti basi no mapaturay ti tallo a bulan wenno nasursurok pay. Kaiimasan pay ti baak a basi a malebben iti dua agingga iti lima a tawen.
Pudno kadi nga agbalin a suka ti basi no agbayag unay?
“No pudno a basi, basi latta uray kasano ti kabayagna,” kuna ni Tata Fernando. “Agbalin a suka ti basi no saan a husto ti rekadona wenno no saan a nasayaat ti pannakakalubna ket serken ti insekto a mannuka.”
Kasayaatan a panagaramid iti basi iti bulan ti Disiembre agingga iti Pebrero, segun ken ni Tata Fernando. Kalalainganna ti tangken wenno edad dagiti unas. Babasolen wenno agsalem (umalsem) ti basi no saan a matumpongan ti pannakaluto ken pannakarekadona. Iti met Abril ken Mayo, nasam-it unayen ti unas ket adda labitna a sumam-it wenno agbalin a "basi ti balasang" ti maaramid a basi no saan a matumpongan ti pannakalutona. Tapno maliklikan daytoy, tibnokan ni Tata Fernando iti kagudua ti lata a danum ti bennal.

Ti Masakbayan ti Basi ti Piddig
Bigbigen ti lokal a gobierno ti peggad a matay ti industria ti basi iti Piddig. Gapu iti daytoy, nangilatang ti Sangguniang Bayan iti P1,000,000.00 idi 2018 para kadagiti kasapulan iti panagaramid ken pannakapasayaat ti pannakailako ti basi. Nagbalin a problema ti paggatangan iti salog a maimula. Itay 2019, nakagatang ti lokal a gobierno iti salog a naiwaras iti sumagmamano a barangay. Manamnama a mangrugi a maapit dagiti naimula nga unas ken panagaramid iti basi iti masungad a Disiembre. Manamnama pay ti pannakatulong dagiti mannalon a mapapintas ti pannakaibotelia dagiti produkto a basi tapno nasaysayaat ti tiansada a malako. --O
(Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 16-31, 2020 a bilang.)