Salaysay ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

INAWISNAK daytoy nasirmata ken natenneb a sientista a mapan mangpasiar kadagiti immulana a kape a Robusta ken papaya iti turturod iti Siudad ti Batac. Idi addakamin iti wasnay, insardengna ti lugan sa impababana ti tawa.

“Makitam dagita?”

“Nakaungaren dagiti pagay,” ti awan interesko nga insungbat.

“Ket sapay koma a dagita pagay ti ipakitak kenka?" Nagkatawa.

“Isuda met la ti makitak malaksid kadagiti ruot kadagiti tambak.”

“Wen, dagita! Saanda a sinsinan a ruot. Napategda kadagiti makaammo nangruna kadagiti sabali a pagilian ditoy Asia. Adu ti pakaaramatanda nangruna kadagitoy a panawen a madadaelen ti aglawlaw. Ammom kadi a dagita pay a ruot ti ar-aramaten dagidi nagkauna a tattao a bangbangloda no mapanda pasiaren ti ar-armenda?”

“Huh? Kasano koma?”

“Ala, problemam daytan. Ti awagtay nga Ilokano iti dayta a ruot ket amoras wenno muras. Ti naganna iti siensia ket Chrisopogon zizanioides sigud a Vetiveria zizanioides. Vetiver ti common name daytoy. Dandanin maawagan iti ‘miracle grass.' Kasta ti kinapategna.”

Ruot Laeng, Dimo Kuna

Naintrigaak iti naammuak. Kasano nga inusar dagiti nagkauna a tattao bangbanglo ti muras wenno amoras ken no apay nga agbalin a milagro a ruot iti sangalubongan iti masakbayan daytoy kas met la awan serserbina a ruot?

Ibinglayko man ngarud dagiti nasukisokko nga impormasion maipanggep iti ruot a muras bareng makatulong kadatayo iti panangsaluadtayo iti aglawlaw, kadagiti talon, ken iti bukodtayo a pagsayaatan.

Naandur ti ruot a muras isu nga uray malayus, mapuoran (a kas aramid dagiti dadduma a mannalon) ken mabukual, saan a mapukaw. Daytoy ti gapuna a maysa daytoy kadagiti kababayaganen a mula ditoy ina a daga, segun kadagiti dokumento idiay India. Makitkita ken madaldalapustayo daytoy kadagiti tambak, a no dadduma, makasurontayo ta ditay makalasat gapu ta narusanger, natayag, ken napuskol. Kapilitan a bumabaka iti kinelleng uray pay addaan iti nabunnong a danum. Ngem ketdi agsublika met laeng iti tambak nga awanan iti nagtubo a muras ta saan a kas kadagiti dadduma a mula nga agwaras. No sadino ti nakaitugkelanna, dita lattan a rumabraber a kas iti kawayan, a padana a ruot. Napuskol, agtitipkel ken agaarimutong dagiti pinuonna. Malaksid iti kawayan, kabagianna pay ti lemongrass, citronella, ken palmarosa.

Mabalin a ti rason a ti muras ti maimulmula wenno mabaybay-an nga agtubo kadagiti beddeng dagiti kinelleng ket gapu iti kababalin daytoy a ruot a saan a pulos maungaw uray mapuoran ken mabukual. Isu ti pagilasinan ti talon ti tumunggal maysa, di kad’ awan ti agririri ken makaagum iti kukua ti akinkukua ta adda ti muras nga ebidensia. Segun ken ni Jean Cozart iti sinuratna a "Vetiver: A Miracle Herb, The Herbarist," 1995 ( www.vetiver.orgn) saan nga agsaknap ken umagaw iti espasio dagiti siguden a naimula wenno nagtubo. Nakersang, nakidser daytoy manipud agmaysa agingga iti agdua a metro ti katayagna a ruot nga addaan iti napuskol ken nabanglo a ramut. Maysa a kadapan ti umatiddogan ti ramutna iti kada  bulan agingga iti maysa a metro iti agsiam a bulan.

Segun iti www.greenwoman’sgarden.com/Vetiver, agbiag ti muras iti amin a klase ti daga. Imulmulada kadagiti derraas idiay Morocco tapno masaluadan ti panagreggaay ti daga. Segun kadagiti panagsukisok, nasayaat daytoy a ruot a panglapped iti mapukaw a daga, pangtaginayon iti dam-eg ken panglapped iti polusion. Gapu ta mapengdanna ti pannakapukaw ti daga aglalo kadagiti bakras, ar-aramaten dagiti sabali a pagilian a pangabbed iti panagreggaay. Pasayaatenna ti tekstura ti daga ken pagtalinaedenna ti dam-eg daytoy nangruna no sakbay dagiti maisayangkat a pannakamula manen dagiti bantay (reforestation). Kayatna a sawen a saan a marigatan dagiti kaimmula a kayo nga agbiag ta adda sindadaan a dam-eg a sinaluadan ti muras ket masigurado nga agbiag dagiti maimula.

Idiay China, ar-aramatenda ti muras a para iti wind erosion. Daytoy 'tay panagreggaay ti daga gapu iti napalaus a kinapigsa ti angin. Uray no kasano ti kinapigsa ti angin, saan a maan-ano dagiti mula a napalikawkawan iti muras ta daytoy ti mangabbeng iti napigsa nga angin. Kasla nakidser a pader. Saan a matuang ta nainder dagiti napuskol ken nauneg dagiti ramutna.

Iti dadduma a lugar ditoy lubong, maar-aramat ti muras a pangpakidser kadagiti kanal ti irrigasionda. Saan nga agbaliwbaliw ti pagtarayan ti danum ta adda dagiti muras iti agsumbangir a manglapped iti pannakadadael dagiti kanal. Kastoy met ti kinapateg daytoy a ruot kadagiti igid ti karayan, dan-aw ken uray pay igid ti baybay. Makatulong a manglapped kadagiti perhuisio a parnuayen ti napigsa a bagyo ken layus. Kabalinan pay ti muras a sagaten dagiti agayus a heavy metals wenno sabidong nga agturong iti danum a pakaigapuan ti kontaminasion.

Idiay Vietnam adda dagiti rakitda a namulaan iti muras. Agtatapaw daytoy kadagiti dan-aw ken kadandanuman a saan nga agay-ayus a pakaurnongan ti narugit a danum nga aggapu kadagiti pagtaraknan iti baboy. Ti muras ti tumulong a mangdalus kadagitoy a pagurnongan iti danum. Gapu iti kinapateg daytoy a ruot idiay Thailand, inikkan ti ari iti naidumduma a panangipateg. Idiay met Mali, Africa, pinanagananda iti ‘mula a saanto a pulos maungaw.’ Makaandur iti uray kasanot’ kabayagna a tikag wenno layus, uray maipunget iti panangarab ken panangilupeklupek dagiti  baka, nuang, kalding, ken karnero. Naresistensia iti uram ken ginggined.

Dadduma a Saguday ti Muras

Apay a kastoy ti kinapateg daytoy a ruot? Idi un-unana, naar-aramat laeng ti muras a pagatep, handicraft a pagipanan wenno pagkargaan iti agduduma a banag, mangted iti ayamuom tapno nabanglo dagidi lolo ken lolatayo. Amangan no daytoy pay ketdi ti nakaalaan ti naganna nga ‘amoras’ kadatay a dadduma nga Ilokano. Ti kayat a sawen ti amor ket ayat. Nainayon lattan ti as tapno natartarus a baliksen. Ayamuom a makagutigot iti ayat.

In-inut a natakuatan ti kinapateg ti muras iti pannakasaluad ken pannakataginayon ti aglawlaw nangruna iti daga ken danum; materiales a para iti konstruksion, kanen ti dingo ti naganus nga uggotna, pagalep-ep, mapagrupsa a para abono, maaramid a tabla a para diding ken ti dapona iti panagaramid iti semento ken insektisidio. Kangrunaanna, maaramat ti ramutna a pakaalaan iti essential oil (lana) a maaramid a bangbanglo. Ag-150 a compound ti maadaw manipud iti Vetiver oil nga aggapu iti ramut ti muras, segun kadagiti panagsukisok.

Ramut ti Muras

Napuskol ti ramut ti muras, manipud iti 3 agingga iti 9 a kadapan a kaattiddogna isu a saan a nakakaskasdaaw a nasayaat a pangabbeng iti reggaay. Nupay adu dagiti pakaaramatan ti bulong ti muras, ti ramut ti kangrunaan a maar-aramat a para iti panagpartuat iti bangbanglo ken agas. Ti lana nga aggapu iti ramut addaan iti ayamuom nga umuneg, makapasalibukag ken karkarna; daytay saan a gagangay a masaysay-up ken kasla il-iliwen ti kaaddana iti lumabas nga angin. Naar-aramaten daytoy nga ayamuom idi panawen ti Babylonia. Isu siguro ti bangbanglo daydi Cleopatra.

Daytoy nga ayamuom nga aggapu iti ramut ti muras ti maar-aramat kadagiti mapartuat a nangingina nga aruaten, bangbanglo ken dadduma pay a maaw-awagan iti haute couture iti lubong ti moda ken nangato a gimong. Isu ti kangrunaan a ramen dagiti nalatak a bangbanglo a kas iti Coco, Miss Dior, Givenchy, ken Opium. Maar-aramat iti daytay mabasbasatayo a haute couture a bangbanglo a kayatna a sawen dagitay nangina, naisalsalumina, kabaruanan ken mabayag nga ayamuom.

Mabayag nga agawaaw ti banglo manipud iti lana nga aggapu iti ramut ti muras no maisagid iti kudil isu a magusgustuan dagiti agparpartuat ken dagiti metten agar-aramat nupay dida ammo a naggapu laeng daytoy iti ruot. Daytoy 'tay aw-awaganda iti naandur ken mabayag nga ayamuom wenno persistent scent. Kas met iti arak, sumaysayaat ti banglona no bumaybayag.

Idi pay met a maar-aramat ti essential oil nga aggapu iti ramut ti muras kadagiti maawanan puot wenno agkissiw; pangpakalma ken pangpasubli iti naan-anay a rikna.

Dagiti pay sumaganad ti pakaaramatan ti lana manipud iti muras ngem awan pay resulta ti pormal a panagsukisok a mangpasingked kadagitoy: sakit dagiti nerves ken panagwaras ti dara, sapsapo tapno maawan ti stress, emotional trauma ken pannakakigtot, sakit dagiti nagsusuopan ken lasag, nauram ken nadilnakan; sakit dagiti babbai, pagpatay iti kuto ken pagpaksiat iti insekto. Usaren pay dagiti agparpartuat iti mainum a kas flavoring wenno pangpaimas iti raman.

Adda met dagiti agpuor iti muras iti asideg ti taeng tapno umadayo dagiti di-katatawan ken dakes nga espiritu. Kadagiti mamati iti gagasat, mangipanda iti ramut ti muras iti kahon wenno uyosan ti lamisaanda a kas an-anib iti suerte iti negosio ken tapno masaluadanda iti agtatakaw.

Masakbayan ti Muras

Ti Kabisayaan ti nabayagen nga agar-aramat iti muras a kas pangsaluad kadagiti talonda, kas agas ken dadduma pay a pakaaramatanna. Saan pay a naikkan iti importansia ditoy umamianan malaksid iti panangadal ni Dr. Alfredo Rabana iti University of Northern Philippines, Vigan, iti daytoy sangapulon a tawen ti napalabas.

No daytoy a ruot nga aw-awaganda iti Khus idiay India ket mangted kadakuada iti dakkel a gatad gapu iti panaglakoda ti naidaddaduma nga ayamuom manipud iti lana nga aggapu iti ramutna, nasayaat sa no padasentayo met. Kas pangrugian, mangala kadagiti ramut, paburken ken pagdigos ti naipalamiis a nagpaburkan. --O

(Immuna a rimmuar iti Bannawag, Oktubre 16-31, 2021 a bilang.)