Sarita ni GUILLERMO R. ANDAYA
Immuna a naipablaak iti Disiembre 4, 1961 a bilang ti Bannawag.
SANGAPULO ket dua a tawen. Adu a panamalbaliw. Ngem awan ti nakita ni Glicerio a dakkel a namalbaliwan ti ilina. Kas pay met laeng idi ti San Narciso, saan a dadakkel dagiti balay, malaksid kadagiti adda iti tengnga ti ili; agkaraiwarang dagiti baboy iti kalsada. A, saan a pinaglupos ti tabako a Virginia ti San Narciso.
Pinaginayadna ti kotsena. Malabsanna ngaminen ti dakkel a balay iti sentro, ti balay a nangparnuay iti panagar-arapaapna idi agad-adal pay laeng iti sekundaria. Saanna nga inar-arapaap ti panagtaengna iti dayta a balay, isu a nairuam iti bassit a kalapaw iti purok iti igid ti baybay iti laud ti ili; ngem kadagiti aldaw a kapegges ti parmata, a panangparnuay kadagiti agkakadaeg a kastilio iti tangatang, masansan idi nga umapay kenkuana nga ania koman a ragsakna no ti balasitang a bugbugtong nga anak dagiti akinkukua iti dayta a balay ti kabuligna iti agnanayon.
Nagwingiwing. Tunggal arapaap adda pagpatinggaanna. A kas iti panagpatingga dagiti arapaapna. Babalawenna itan ti bagina no apay a nagar-arapaap idi, ngem immisem met laeng. Saanda kadi a paset ti biag? No awan dagidi nga arapaap, a narpuog iti saplit ti pannakaumsi, adda kadi koma ditoy ita a ladawan ti balligi? Saan a napuotan ni Glicerio ti yiisemna. Isem a kasla mangumsi. Ket napagunina ti bosina ti kotse.
Nadegdegan ti nariknana a panagpasindayag idi makitana dagiti tao, dagiti ubbing a mapan agadal, a mangpalabas iti kotsena a kunam la no ti presidente ti pagilian ti naglugan. Pudno met: uray idiay Manila, a pagdidinnaegan dagiti agkakapintas a kotse, saan a di makaawis iti imatang ti kotsena. Manon a babai— dagiti makunkuna pay met ngarud a nangato iti gimong— ti naawisna gapu iti daytoy a kotse? No dinayawda, anianto la ket ngaruden dagitoy tao a sa laeng makakita iti napintas a kotse no adda nabaknang a tagakabesera a sumarungkar? Nanumo ken bassit ti San Narciso, ket uray dagiti masasao a nabaknang idiay, awananda iti kotse.
Bay-am a Yebkas Dagiti Sabong
Nakagteng ni Glicerio iti sango ti bassit a presidensia. Nakitana manen ti panagsiddaaw iti rupa dagiti agtugtugaw iti paglinongan. Pinadasna a lasinen no adda am-ammona. Adda! Ni Ariston ti maysa, daydi maysa a nasinged a kaadalanna, a nakaaruat itan iti kawes ti maysa a polis. Iti apagdarikmat, saan nga ammo ni Glicerio ti aramidenna— no agsardeng wenno lumabas lattan a kasla awan aniamanna. Daytoy ti gundawayna a mangipakaammo iti kaaddana. Ipadamagto la ketdi ni Ariston ti kaaddana, ken ti panagluganna iti nangina ken napintas a kotse.
Inalamano ni Glicerio dagiti dadduma, a sumagmamano ti ammona iti rupa, ngem ub-ubingda ngem isuna. Kas pay met laeng idi ti San Narciso: no iti agsapa, pamrayan dagiti babbaro, ken dagiti payen kasado, ti mapan iti sango ti presidensia ket agpalabasda iti oras sadiay. Kasla paset ti biag dagiti makunkuna a nasaliwanwan ti kasasaadna iti San Narciso dayta: no ad-adu ti pannakakita kadakuada iti sango ti presidensia, kasla nabakbaknangda, ket awan unay ti parikutda iti biag.
“Napintas ti kotsem, Glicerio. Ngem agduaduaak no maidanonmo idiay Sabangan,” kinuna ni Ariston. “Lasonglasong ti dalan. Kalkalpas laeng ti bagyo, nabasam met ngata.”
Nagtung-ed ni Glicerio, saan a panangipakita iti yaanamong, no di ket panangilinged iti dina pannakaammo iti sasawen ni Ariston. Masangsangona kadi pay ti agdamag maipapan iti bassit nga ili no adda idiay Manila? Saan a damag kenkuana dagita. Bagyo. Didigra. Parikut laeng dagiti babassit a maseknan, saan nga isu nga aglaplapusanan iti ragsak idiay Manila. Sabali dagiti nasken a damag kenkuana. Maysa pay, awanen ti nabati kadagiti nasinged kenkuana idiay Sabangan, malaksid dagiti adayon a bagina. Natay ti amana idi ubing pay laeng, ket kasanguanan ti panagturposna iti sekundaria, simmaruno ti inana.
“Subokek no mabalin.”
Nagpakada ni Glicerio. Umis-isem a nangpaandar iti kotse, ket kasla dayyeng iti panagkunanaiti ungor. Nagpayapay pay. Immisem manen. Nasam-it ti balligi, immapay iti panunotna, no adu a rigat ken ling-et ti naibukbok iti pannakagun-odna. Mabalin a pagpannakkel. Pagpasindayag. Pagpaapal.
Asinonto ti di agdayaw kenkuana kadagiti kapurokan, kailianna? Bay-am dagiti kapurokanna, saanna a masapul ti panagdayawda, ta dinaydayawda manipud idi ubing, idi magun-odna ti kangatuan a pammadayaw iti awayda, sa koma manen iti hayskul iti ili no di gapu iti panangimameg kenkuana dagiti mangisursuro a tagaili gapu ta saanda a kayat nga isuna, a nanumo a tagaaway laeng ken awanan iti mabalin nga ipagpannakkel, ti makuna a kasariritan iti klaseda a pakairamanan dagiti annnak dagiti makunkuna nga addaan iti sirib ken dayaw a kailianda.
Nasinga ti panagpampanunot ni Glicerio ket saannan a napuotan nga insardeng ti kotsena idi dumteng iti pagurayan iti lugan nga agpa-Sabangan iti batog ti daan ken agrakrakayan a tiendaan ti ili. Nakitana ngamin ti maysa nga am-ammona— saan a gagangay nga am-ammo— nga agtaktakder idiay, kasla saan a nakalasin a dagus, ngem immisem met laeng idi makabigbig. Iti apagdarikmat, saan manen nga ammo ni Glicerio ti aramidenna: no dumsaag a makikinnablaaw iti babai wenno ipakitanan ti kinangatona. Sakbay a maaramidna ti pangngeddengna, umis-isemen ti am-ammona.
“Sika gayam, Glicerio.”
“Wen. Komusta?” Inyawatna ti imana. “Kunak no saannak a malagipen.”
Limmidem ti rupa ti kasangsangona. Maamiris ni Glicerio ti gapuna: impapan daytoy nga agpampannakkel. Nalabit a sabali ti nagawatan ni Aurora iti sinaona. Ngem no nasair man, apay a pabasolenna ti bagina? Kanitona daytoy, ket awanton ti kastoy.
Linuktan ni Glicerio ti ridaw ti kotse. Dimsaag.
“Nabayagen ti kaawanko. Ngem kasla awan ti dakkel a namalbaliwan ti ilitayo.”
“Awan.”
“Ania ti kukueem ita?” Kinita ni Glicerio ti kuaderno ken sumagmamano a libro nga igpil ni Aurora.
“Mangisursuroak.”
Nagtung-ed ni Glicerio. “Nasayaat,” kinunana. “Ket uray, a, no dimo insuro ti dakes a kababalinmo?”
“Dayta laeng ti nagteng, Glicerio. Saan a kas kadakayo, kenka, a nasaririt.”
“Nasarsariritka pay, Aurora. Saan kadi a sika ti balediktorian idi nagturpostayo?”
Nagdumog ni Aurora.
“No nagpadata iti karera, adayo a nangatngatokan ngem siak.”
“Maawatanka, Glicerio.”
Ania ti maawatam? Immapay iti panunot ni Glicerio. Makaawat kadi dagiti tao a kas kenka, awan ti ammoda no di manglais?
“Kinapudnona, maawatak unay ti kinataom. Dayta ti gapuna a kadagiti ubbing nga isursurok, saanko a maliplipatan nga ibaga kadakuada ti maipapan kenka, ket ibagbagak nga aramatendaka a bagnos kadagiti masanguanan nga aramidda.”
“Ania?”
“Mangisursurok idiay Sabangan.”
No kasano ti pannakasdaaw ni Glicerio itay mangngegna ti panangibaga ni Aurora nga ar-aramatenna a pagwadan kadagiti isursurona, ad-adda manen ita.
“Ngem saan a maikari ti Sabangan kenka, Aurora.”
“Magustuak ti Sabangan. Kinapudnona, palabsek ti lima nga aldaw ti lawas idiay. No dadduma, diak pay agawid iti makalawas.”
Nagtungtung-ed ni Glicerio. Awan ti kaipapanan dayta a panagtungtung-edna malaksid ti kaawan a mapanunotna a sawen.
“Nasasayaat dagiti tao idiay.”
“Awan ngamin ti mabalinda a pagpannakkel.”
Limmidem ti rupa ni Aurora.
“Pattapattaek nga agturongka idiay,” panangallangon ni Glicerio. Nalagipna ngamin a Lunes ita, “No adda pannakaikarina, idiayak ti kotse a paglugananta.”
“Naidumduma ti panagawis dagiti taga-Manila.”
“No kasta, mapaayak?”
“Saanmo nga am-ammo ti Sabangan, Glicerio. Amangan no ipagarupmo ketdi a kas kadagiti dadduma a disso a nagluposen. Awan ti namalbaliwan ti Sabangan. Saan pay a napapintas ti kalsada. Lasonglasong. Madadael laeng ti kotsem no idanonmo idiay.”
“Ania ngarud ti luganmo a mapan idiay?”
“Kalesa. Isu ti ur-urayek.”
“No kasta, agkaluganta.”
“’Ta kotsem?”
“Ibatik ditoy.”
“Apay, saanka kadi nga agbayag idiay Sabangan?”
Agbayag? Saan a nakauni ni Glicerio. Kasano ti panangibagana a mapan idiay saan a tapno umiliw no di ket tapno sumarungkar a mangipakita iti pammaneknek iti panagballigina, sa agsubli iti kapintasan nga otel iti probinsia? Kasano ti panangibagana a dina panggep a palabsen ti uray maysa a sibubukel nga aldaw idiay?
Dimteng ti kalesa. Kas kinunana, imparada ni Glicerio ti kotse iti naaladan a paset ti tiendaan. Iti linong ti nasalumpayak nga akasia.
Nagsangoda iti uneg ti kalesa.
“Kadatayo a nagturpos, sika ti kadakkelan iti balligi,” kinuna ni Aurora. “Rabakem, maysa kadagiti mabigbigbig ken kalaingan nga inheniero iti sibubukel a pagilian!”
“Patpatiray-okannak laeng.”
“Saan, pudno.”
“Kadatayo a nagturpos, sika met ti nangted iti kadakkelan ti panagsiddaawko,” kinuna ni Glicerio.
“Apay?”
“Diak impapan a pulos uray iti tagtagainepko nga iti maysa nga aldaw, mangisuroka iti maysa a pagadalan iti away, nangnangruna unay iti nanumo nga awaymi.”
Adu ti nagsarsaritaanda. Ngem awan ti nangipalagip iti napasamak kadakuada idi agad-adalda pay laeng, idi impaay ni Aurora ti kadakkelan a pannakaibabain ni Glicerio babaen ti panangpigisna iti surat ni ayat nga inlibasna nga inlipit iti libro ti balasang, ken panangibagana, iti sanguanan dagiti kaadalanda, a saanna la ketdi a maawat ti ayat ti dudua laeng a paris ti pagsukatanna.
Ngem idi agsinada, ammon ni Glicerio a naparmek ti away ni Aurora, ket isuna, naparmek ti managinkukuna a siudad. Ganggannaeten iti bukodna a lugar.—O
