MAIKAMANON NGA ESTASION daytoy? Adu pay ti kalbario a sang-aten ‘toy numo. No konkontarek, diak pay nakun-os ti tallo nga apagkatlo. Sapay koma ta paraburannak pay ti Mannakabalin iti umdas a kired ken lawag ti panunot a manglagip kadagidi napateg a pagteng wenno pasamak.
ALLON TI BIAG: Walo A Dekada A Panagdaliasat (32)
Wen, saan a maikari ti bagik a mayarig iti daydi natan-ok a nagbaklay iti krus. Saan a maidasig dagiti makautoy a pannubok a sagsagrapen ‘toy numo, a dandanin diak kabaelan nga iballasiw. Diak met kayat a sawen a taoak laeng.
Ket wen, nadagsen daydiay double deck a kadarato nga isurutsurotmi no umakarkami. Kasta met daydi bassit a lamisaan a sagut daydi Mang Badong idi buniag ni Linging. Annugotek, diak nalaglagip daydi Terry Tugade tunggal umakarkami. Ti nagturturay iti panunotko idi, daydi a kama ti kakaisuna a makunak a kukuak a bukbukod.
Times Street, baro a dagus, baro a pannubok.
Malagipko unay nga agrerekket dagidi balbalay. Pinadasko a sapulen daydi ammok a Time wenno Times Street iti Google Maps ngem diak nakita. Matandaanak nga adda iti abagatan ti España Boulevard, a sinaruno ti Lepanto a naammuak a nabaliwan metten ti naganna, ken asideg iti Azcarraga wenno C. M. Recto Avenue iti abagatan. Ken asideg iti Mendiola. Kinitak pay no nasukatanen, kas kadagiti dadduma a kalye iti Sampaloc West wenno East, ngem kaskasdi nga awan. Saan a mabalin a nagbiddutak ta makitkitak iti suli ti lagipko daydi a lugar. Kalpasan ngamin ti no manon a dekada manipud iti kaaddami iti daydi a tuldek ti lubong, di pagduaduaan a dakkelen ti nagbaliwanna; amangan pay ketdin no pinunasdan iti mapa ket binaliwandan ti naganna; wenno bassit ketdi unay ket saan a nailasin ti no ania a pagsapulda iti mapa.
Nalawag pay la iti mugingko daydi a balay; dua a kadsaaran. Adda ti ridawna iti amianan. Sumango iti laud ti agdanna no umulika. Nadalus met ti masungad a salas, nga adda dakkel a tawana iti laud, nga adda mabalin a pagtugawan wenno pagiladan—no adda matnagmo, agtartarus iti paglutuan iti barbecue.
Kalpasan ti salas, adda bassit nga agdan a nagilad iti daya, a kumamang iti sabali pay a pannakasalas wenno kosina, iti ngato, a yan ti dakkel a repriheradora.
Sabali la ti bassit nga entresuelo a kaariping ti bassit nga agdan.
Ti ay-ayatmi, a, napalalo! Agasem, agupakami laeng ngem adda pay repriheradora!
Inkeddengko a dagus nga iti entresuelo ti pagturoganmi kada Samar. Umanay kadakami nga uppat! Isuna laeng ta agarup agkaradapka a sumrek, ngem hanabale.
Saan a kinedngan ti akimbalay no mano ti agupa. Importante ngata kenkuana, adda agupa. Agasem... manokami? Uppatkami kada Samar, Lingling, ken Arvin... Sa dagidi kakaduami: Anti Rosa, Miguela, Abring ken Berta, Melba... ken ni Herman!
Maysamaysa ti nagisimpa kadagiti alikamenda.
Ti nagiddaanda? Adda nagyaplag iti salas, adda nagidda iti tawa, adda nagidda iti kosina!
Diak malagipen no asino ti nangusar iti daydi double deck.
Daytoy ti yan ti imasna.
Iti damo a rabiimi, nalag-an ti rikna ni Samar a nangyaplag iti ikamenmi. Ken nangisimpa kadagiti punganmi.
Awan pay maysa nga orasmi a nakaidda, addan nangsangaili kadagiti takiagmi. Ken tengngedmi.
Idi damo, maysa.
Sa dua!
Idi kuan, adun!
Bimmangonak.
Nangisit a nagtitimbukel dagiti nakitak!
Nangpidutak; pinis-itko.
Inangotko.
Mariakosina!
Kiteb!
Nakaad-adu, naglulukmeg!
Nalaus metten no kunak a saankami a nakaturog a nagpispis-it!
Iti kabigatanna, napanak gimmatang iti pagpasuyot!
Ngem adda angotna a di nasayaat kada Lingling ken Arvin. No agpasuyotak iti bigat, ipanda dagidiay ubbingmi idiay salas.
Malaksid kadagidi kiteb, awan met ketdin ti nadagsen a parikutmi iti baro a dagusmi. Malaksid, a, dagidi inkuykuyogmi a parikut manipud idiay Firmeza ken Lepanto.
Intultuloyko ti panagadalko idiay Manuel L. Quezon University, ken ti trabahok idiay Filipiniana Section ti UP Library. No am-amirisek ita, nalaglag-an ti barukongko iti kaadda ni Samar a pangisadsadagak kadagiti aginaldaw a dagensenko iti trabaho ken iti eskuela, ngem idi immun-una a panawenko iti Manila a sisiak a nangyab-abaga kadagidi adu a pannubok iti biagko. Ngem nupay adda ni Samar a pangipasaak kadagiti ir-irukek, dina kayat a sawen a naalay-ayan dagiti parikut iti kaadda da Lingling ken daydi Arvin. Agasem, uppat dagiti taraknek, ket sangsangkabassit ti sueldok no idiligko kadagiti katrabahuak a regularen ti trabahoda.
Kadagidi a panawen, sangkarengrengnak latta met daydi Lerry Nofuente a sumrek iti lubong ni Joma Sison. Pulos a dinak nakombinsir ta rumabraba idin ti aktibidad dagidi radikal nga estudiante. Kumarkaro idiay UP, umad-adu dagiti maitagtag-ay a plakard, nga aglalaok ti nakasurat iti agar-aruyot a maris-dara, wenno diak pay ket ammon no talaga a sadiwa a dara ti impumpunasda. No dadduma, dida pay ketdin sumsumrek iti klaseda. Saan met nga in-intonaran ida dagidi sumangkaradikal a mannursuro. Sumangkaradikal, kunak, ta isuda pay ti ad-adda a mangar-aron kadagidi estudiante. Diak ammon no ania la ti masasaon dagidi nagannak a mangisaksakad iti panagadal dagidi ipagpagarupda a mamasirib nga annakda, nga agsaksakdo iti adal a mabalindanto a pagsadagan iti masakbayanda. Dagidi nagannak nga adda iti probinsia, nababan dagidi abagada iti kababaklay iti tangbaw ti arado.
Kunak itay a diak inkaskaso ti panangitaptapik daydi Lerry Nofuente iti kapanunotan ni Joma Sison. Wen, panagkunak, mabalinko lattan nga usaren ti nagan ni Joma ta ammo met ti entero a Filipinas, ken iti pay ketdi ngata sangalubongan, ti kinasiasinona.
Ngem naituon ti panunotko iti panagturposko iti kursok iti MLQU. Kababain ken ni Manang Namnama—kanayon a kastoy ti awagko, ta kayatko nga iparikna ti kadakkel ti panagyamanko kadakuada nga agassawa. No diak ituloy ti panagadalko, sayang ti namnamana a makatulong kaniak, ken ti pamiliak.
Isu a diak sinamir ti rigat. No nakitadak la koma idi, dikay’ la ketdi agbiddut no kunayo nga arigko ti burrarawit—no agdagsenak itan iti agsalsala a siento singkuenta, idi, innem la ti surokna a sangagasut a libra. Diak ammo no nakaiwagatak iti daydi retratok idiay parke ti UP White House. Kudil la ti namungon iti rupak, nagdadakkel ti tulang a limsot iti pingpingko, ken kasla nagkautan iti bisukol dagiti matak. Bentahek met ketdi idi ti lag-anko nga aggunggunay. Agasem, a. Trabaho, eskuela... saak pay la agsurat iti rabii! Wen, masapul nga agsuratak tapno adda panglitupko iti pagkurangan ti sueldok. Diak sa naagapad itay? Siento beinte a pisos laeng ti sueldok iti makabulan!
Awan idin daydi nangisit a higante a Remington a makinilia daydi Angkel Narsing—malagipyo pay daydi immuna nga asawa daydi Anti Immiang, a nagtawid iti daydi a makinilia? Malagipyo a binulbulodko, ken binulod pay ngarud ni Petter La. Julian ket inyawidna idiay Isabela, idi immay inyawid ni Esteling (Estelita Co), ket isu ti nangileppasanna iti daydi nobelana a “Casa Fernandez.”
Idi agkarigatanen daydi Anti Immiang gapu iti kaadu ti duolanna nga annak ket awan met ngarud ti panggedanna; isu pay ket ngata ti nakapilitanna a nakiasawa iti daydi Tony Saliganan—dinanto met inleppas daydi kursona a kinamodista—impaisublina ti makinilia, ta ilakona kano. Awan ti pangbayadko idi ta siak la koman ti nanggatang. Isu a kapilitan nga insublik.
Ngem kapilitan a nagsapulak iti segunda mano a portable a makinilia. Underwood sa daydi, kublakublang ti pinturana. Pininturaak iti nakusnaw nga asul tapno aglanglanga a baro. Ngem gapu iti kabassitna, no partakak ti agmakinilia; wen, napartakak idin nga agmakinilia, ta nasanayakon bayat ti panagsursuratko, agtaray met iti lamisaan ket sangkasimpak.
Iti ababa a pannao, isu ti pinangituloyko a nangpalasbang iti imahinasionko nga agsurat.
Idi dandaniakon agturpos iti Bachelor of Arts in Journalism, a diak nausar ta di met kasapulan no agsuratka iti piksion, pinaurnos ti Registrar’s Office dagidi naalak a subjects-ko. Nagpipintas man ketdi ti panagsasaganad dagidi gradok a dandani pasig a nagsisikkawil! Nagadu, wen, ti gradok a 75! Manmano ti dua ti ulona! Addan sa idi dua nga Español a dua ti ulona! Ha-ha, siddaawek pay no apay nga inikkannak daydi Mr. Abesamis iti kasdi a grado ket awan met ti pinagkaritko no di ti partakko nga agbasa; agasem ta agkaarngi met ti Ilokano ken ti Español, di kad’ tinartarastasko la ti nagbasa! Malagipyo ‘di kunak, a pangtedennakami a pagbasaen daydi Mr. Abesamis iti mano a parapo iti Noli Me Tangere ken El Filibusterismo daydi Jose P. Rizal?
75, kunak sa itay? No adda pay daydi subject-ko a Chemistry a namindua nga innalak idiay FEU. Malagipyo a nag-shift-ak iti Med Tech idiay FEU idi? Iti daydi maikadua a panangalak, nakaalaak iti 75, iti last grading! Naimbag ta isu ti ipapatay daydi Lelong Iroy ket napupokak idiay probinsia ta awan a dagus ti pinagpletek a nagsubli, ket nagbainakon a nagpakita. Isu a dropped amin ti grades-ko.
Agsublitayo idiay Registrar ti MLQU.
Naalak aminen a kasapulan nga asignaturak tapno makagraduarak; saan a balen no nagsisikkawil ti kaaduan!
Ngem adda nagparikutak iti dakkel.
ROTC! Mariakosina a ROTC!
Ti la nagdamdamagak no kasano a mailibreak. Agpayso a nangalaak iti COCC idiay FEU, ngem awan ti essemko nga agsoldado! Nangruna ket saan a kayat daydi nanang nga adda pay sabali a kameng ti pamiliana nga agsoldado gapu iti padasna iti daydi tatang.
Adda nakangngegak iti napintas a rason.
Mabalin kano ti exempted. No addan asawam!
Imbagak iti Registrar nga addan asawak. Pinangaladak iti Marriage Certificate.
Ay, ket, linaklakak, a! Uray la a dua!
Maysa ti naggapu iti daydi Mayor Arturo “Malutluto, Maib-ibus” Padua!
Maikadua daydi Padre Apostol a padi ti Aglipayano a nangyalud-od iti petsa ti kasarmi ken ni Samar idiay Cabugao.
Nagyamyamanak ta makapagturposak met laeng, uray no nagadu ti sadut a gradok, ta nakasikkawilda!
Sinuratak da nanang bareng no makaatendarda iti graduation-ko.
Ngem uray koma no diak nagsursurat, nabayag gayamen a panggep daydi nanang ti umay.
Kaduana a simmangpet ni Osi, a Joe itan, nga agtawen ngata idi iti lima. Nakutkuttong daydi nanang ngem daydi naudi a pannakakitak kenkuana, idi nayospitalda idiay Tamag. Uray ni Osi, nakuttong met, ken saan a maun-uni, a kanayon a nakaariping iti daydi nanang.
Idi damo, nadlawko a kasla adda nadagsen nga ir-iruken daydi nanang. Kasla adda kayatna nga ibaga a dina ammo no kasano nga irugina.
Iti naminsan a panagsangomi a dudua, makalulua a nangsango kaniak.
“Ania’t parikutyo?” Siakon ti nangyaruangan.
“Ni tatangyo...”
“Apay ni tatang?”
“Nasayaat nga ama. Naanus. Awan pagkunaak kenkuana. Nadlawmo met ngata. Pusposna amin a puspos. No dadduma, maas-asianak pay ngarud ta no sumro ti sakit ti ulok ken ti panagulaw-ulawko, pulosen a diak makapuspos. Kasla agpuspusipos ti lubong no pilitek ti aggunay.”
“Ket aginanakayo, a. Dikay’ aggunggunay no madi ti bagiyo. Ken adda met da Tessie, Violy, Sadiri... ken ni Myrna.”
“Nanam-ay dagidiay addim. Dagidiay la libroda ti sangsanguenda.”
“Ni Tessie... ar-aramidenna pay la ‘di ugallina?”
“Saan metten, a... awanen ti buttaw a datar a pangilusotanna ‘diay ulona!”
Pilpiliten daydi nanang a palag-anen ti situasion. Nasaok kadin nga adda pilpilia daydi Tessie? Napapilit idi bassit ket no adda dina mapaadda, isu daydiay, iserrekna ‘diay ulona iti lussok a datar.
“Hanabale met ketdi no igaedda ti agbasa... kasta ngarud ti kayatmi ken ni tatangyo... makaadalkayo amin tapno adda mangilalaem kadakami, nangruna kaniak a pulos a di makailasin iti letra...”
“’Su ngarud a sinuratankayo tapno umayyo saksian ti anakyo nga umuna nga agturpos iti kolehio.”
Diak imbagbaga dagidi sadut a gradok!
“Maipagpannakkeldaka, barok... Sapay koma ta kastanto met dagidiay addim.” Dina la ammo no kasano ti rigatko a nangisakad iti panagturposko; a maidagnay pay ti parikutko iti daydi Arvin Salaknib.
Bayat ti panagpatpatangmi, adda sabali a pagtartarayan ti panunotko. Agpayso nga agturposakon, ngem diak ammo idi no pangalaak ti igatangko iti uray no bassit la a pagsasanguanmi.
Kinapudnona, daanen daydi maymaysa a sapatos a paginaldawko. Awan met ngarud ti mabalinko a singiren idiay Bannawag.
Nagsay-a daydi nanang. Nalagipko, adda gayam kayatna nga ibaga.
“A, wen... ni tatang sa ti kunayo itay?”
Nagsay-a pay naminsan, sanak pinalabsan a kinita.
“Addan sa met sabali nga ar-aramidennan.”
“Ania?” nagsala ti panunotko.
“Adda madmadlawko... a pakasulsulisoganna...”
Ni tatang? Diak patien ti dagus a nagsala iti panunotko. Ni tatang, a pulos nga awan ti nadlawko nga uray no nangisurotanna la iti panagkitana iti limmabas a dayag? Makaaramid iti kas iti turongen ti sao daydi nanang?
“B-babai?”
Nagdumog daydi nanang.
“Patienyo a maaramidna ti kasdiay?”
“Nakitak ‘ti naminsan.”
Diak patien ti nangngegko. No adda man dayawek iti kinapudnona iti pamiliana, awan sabali no di daydi tatang.
Ngem nanangko ti mangibagbaga iti kasunganina. No adda babai a patiek unay ti sasawenna, awan sabali no di daydi nanang; immala iti daydi Lelang Andiang. Malagipyo daydi yaayna idiay Labut?
No naaramid daydi tatang ti impulong daydi nanang, ammok a dina nagay-ayatan. Nalabit a nasulisog... wenno no ania a gapu, diak ammo. Ti adda iti mugingko ita, a sangsanguek daydi a pagteng, liklikak nga agapaden ti kinasiasino ti bangir a partido. Diak ammo no ania ti puon ken gapu ti amin.
Inyaleng-alengko daydi pulong daydi nanang. Inselselselko iti mugingko a maysa laeng daydi a tagtagainep. Ta adu a tao ti maseknan.
Inan-andingayko daydi nanang. Total, naipeksanan ti mangrirriribuk iti panunotna, inseksekko met iti mugingko nga umdasen dayta a mangpabang-ar iti barukongna.
Nadlawko ti panangang-angguyotna kadagiti dua nga appokona bayat ti panangip-ipig kenkuana ni Osi. Mariknak la unay ti kinaumbina iti daydi Arvin ken ni Lingling. No agsaning-i idi ti apokona, ubbaenna sana iparakep iti barukongna, nga isadagna ti ulo ti ubing iti abagana.
No malagipko ita, diak magawidan ti panagtutubbog dagiti matak.
Tapno adda pangalaak iti uray bassit la a pagsasanguanmi iti panagturposko, inkeddengko nga isalda daydi Underwood a makiniliak. Sakaekto no agsueldoak, ta di mabalin nga awan ti pagimakiniliaak kadagiti sursuratko.
Ngem adda pay sabali a parikutko. Awan pagsapatosko. Bassit la ti nakaisaldaak iti daydi a makinilia, dida koma pay kayat a saldaen ta daan.
Naimbag ta adda nangisit a lalat a sapatos ni Herman. Isu ti binulodko!
Nabatad pay la iti mugingko daydi entablado ti Manuel L. Quezon University iti amianan a sikigan ti R. Hidalgo Street, iti dayaen ti Dalisay Theater. Simmango iti kalsada ti entablado. Dita met la ti malagipko a nangalaak iti mano a klasek iti PE. Ti ammok, diak nakompleto ti reglamento iti PE, ngem diak met ammo no apay a nakagraduarak... Ah, malagipko, kinasaritak daydi PE Instructor. Imbagak ti parikutko, a self supporting student-ak ket awan ti panawenko. Mannakaawat met ket linakuannak la iti uniporme ti PE ket “PASSED” metten ti naikabil iti card-ko!
Idi naawagan ti naganko a mapan iti entablado tapno awatek ti nalukot a papel a tanda ti panagturposko, kaslaak la tumaytayok iti pannakaamirisko iti sangkatipping a nagun-odko. Diak malagip no immuna a nagturpos ni Aniceto Llaneta nga editor ti The Quezonian nga school organ ti MLQU, a siak ti pinusganna nga editor ti Pilipino Section ket rimmuar pay ti saritak nga "Ang Eden sa Kanilang Buhay" iti dua nga isyu, a patarus ti saritak a "Ti Eden iti Biagda." Rimmuar pay daydi a sarita iti Tagumpay. Isu a namitlo a rimmuar daydi a saritak iti dua a magasin ken maysa nga school organ.
Wen, inyuray daydi nanang ti panagturposko. Nakitak ti rimat dagiti matana a nangbuybuya iti panangawatko iti daydi nalukot a papel.
Duduada ken ni Osi a nakadar-ay, kaduada ni kaingungot, ta awan ti panawen dagidi kabbalaymi. A, wen, diak malagip nga adda ni Miguela, ta adda iti ladawan a grupomi.
Daydin ti naudi a pannakaadakko iti MLQU. Diak metten nasunotan ti napan nagbuya idiay Dalisay, no adda pay ita daydi a pagsenian. Ken daydi Esquire. Dagidi ti dua a pagsinean a sagbibinting iti asideg ti eskuelaan.
Immagibas ita ti lagipko iti naminsan a panangawis kaniak ti maysa kadagidi nakaeskuelaak a taga-Isabela nga agbuya iti bomba idiay asideg ti Lerma St. a diak malagipen ti naganna a pagsinean. Fred ti umuna nagan daydi bomba nga artista. Daydi ti immuna ken kakaisuna a panagbuyak iti kasdi a pabuya. Saan pay a siak ti nagbayad. Nairana la idi nga awan ti klasemi iti maudi a period.
Dua gayam a saritak ti adda pakainaigan ti MLQU. Sadiay ti nagwerretan daydi saritak nga "Estero: Iti Maysa a Panawen." Dagitoy sarita a naagapadko, nairamanda iti bibliograpia dagiti sinuratko.
Saanen a nagbayag daydi nanang ken ni Osi. Nadlawko ti panagdardarasna. Ngem saan a nakaluas a dina naarakup daydi Arvin, ken ni Lingling. A kasla ketdin daydi ti maudi a panagkitada iti daydi Arvin.
Kumarkaro met idin ti panagdul-odul-o ni Samar. Anta in-inawenna man gayam idin ni Dondon!
Adda maysa a lagip idiay Times Street a diak malipatan. Daytoy, a, ket maipanggep ken ni Lingling.
Iti maysa a Domingo, a kaaddami amin a sangadagusan, nasarangsang ti katkatawa dagidi kakaduami a kasla di makarikna iti rigat ti biag. Kasdiay, no nairuamkan nga agtungtunglab iti rigat!
Nabaybay-an ni Baby ni Lingling. Ubing a kasinsinko ni Baby nga agay-aywan ken ni Lingling. Anak daydi Anti Immiang ni Baby.
Agtugtugaw ni Lingling iti tawa nga addayo ti datarna. Nakataltalna isu a saan met nga immanmano ni Baby nga agay-aywan.
Naputed ti panaggagarakgak dagiti kabbalaymi idi pagammuan ta agariwawa ti aglutluto iti turon iti sirok ti tawa.
“’Yong anak n’yo... ‘Yong anak n’yo!” Saan a nagsusurot ti arisaksak ti tindera. Itudtudona ti kasla turon a tumtumpaw iti pariokna!
Dinardaras ni Baby nga imbaba ni Lingling, amangan no pasarunsonanna pay!
A, wen, pudno! Diak malipatan, a, ket no maysa daydi a nakallalagip; immuna dagidi adu a kiteb!
PANGPANGGEPENMI IDIN ti umakar manen. Saan ngamin a mapakpaksiat dagidi sinalbag a kiteb.
Iti maysa a Domingo, pagammuan lattan ta nasangailimi dagidi agkasimpungalan a Mang Pelagio A. Alcantara ken ni Manang Ising a kaingungotna.
Agsapsapulda iti akaranda nga upaan. Diak malagipen no naggapuanda idi. Ngem naital-on sa iti trabaho daydi Mang Pelang ket nasken nga agyanda iti Manila.
Nagtutulagkami a sumapulkami iti pagtitinnulonganmi a bayadan. Masapul a dakkel ta dakkel ti pamiliada.
Adda nakasao kaniak nga adu ti paupaan idiay Old Balara.
Nagpatulongak kadagiti am-ammok idiay UP. Saankami a narigatan.
Ngem saanen a nakasurot dagidi sigud a kakaduami idiay Times Street. Innemkami laeng: siak, ni Samar, ni Herman, ni Baby, ni Lingling, ken daydi Arvin.
(Maituloyto)
Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27
