“NABALUDBOD dagiti mulam, Edong. Kasla nabiit pay daydi panagitukitmo… dandanidan agsabong,” kinuna ni Imay. Pinagimbudona dagiti dakulapna sa inappupona ti paguggotan ti maysa a tarong.
Inunnat ni Edong ti maysa a sakana ket tinaliawna ni Imay. Inimas ti agongna ti bang-i dagiti nateng iti kalgaw.
ABABA A SARITA: Nakem
“Sapay koma ta narnuoyanto iti bunga. Ammom, dagitoy laeng ti pangnamnamaak. No saan nga agkibaltang ti pattapattak, sangkabassit laeng a panagibtur ket panawakton ti Lingasin. Talaytayekto met daydiay a siaawit iti maleta.” Intudo ni Edong ti tramo a kakaisuna a dalan a rummuar ken sumrek iti purokda.
“Ket no mapaayka?”
Immisem ni Edong. Sinalemsem ti barukongna ket linisianna dagiti umis-isem a mata ni Imay. Ti ketdi ponytail a buok daytoy a nagpintas ti panamagtiwatiw ti pul-oy ti kinitana.
“Nabayagen a diak pampanunoten ti pannakapaayko. Malagipmo daydi kinuna ni Misis Ramones sakbay a rinuk-atannatayo ti Northeastern Academy? Saankanto nga agballigi iti ania man nga irugim wenno panggepmo no umuna a panunotem ti pannakapaaymo!”
Agkatkatawa ni Imay a timmakder. Inwagsakna dagiti naslep a ramayna sa kimmita iti daya a nakaipattopattokan dagiti maadi-adi a kasla bituen a sabong ti paria ken kabatiti a pinabatad ti malem nga init.
“Makitam dagidiay,” intudo ni Edong ti maysa a lalaki ken dua a babbai a kataebda iti kanatengan a nayurnos iti karayan-apgad iti daya.
“Ni Onor daydiay nagpinggol. Ni Narding ti maikadua ket ni Siping daydiay nakawakray a nagtagibasket,” kinuna ni Imay.
“Kas kaniak, nalabit, mabatida met ditoy nupay naggigiddantayo a nagturpos. Sika laeng ti agpasiudad i'toy a panaglulukat ti klase. Diak ammo no ania ti panggepda. Ngem sumarunoakto.”
“Agmaymaysaak ngarud. Awanto a pulos ti am-ammok iti klasemi. Naragragsak koma no agkukuyogtayo met la amin a kas iti hayskul. Ken malagipmo daydi Juniors-Seniors prom?” Tineppelan ni Imay ti ellekna ket nagparang dagiti tulnek kadagiti suli ti bibigna.
Nagpaggaak ni Edong. Nagrukob. Intakona ti lata ti salmon iti lata ti gas sa binuyatanna ti sumaruno a kapuon ti tarong. Makakatawa a mabain iti pannakaipalagip daydi masansan a panagbinnaddekda ken Imay idi danggayanda ti balse kalpasan ti panagsalada iti Rigodon de Amor. Uray ni Imay, lumablabbasit ken agtigtigerger. Agdidir-i ken agkakatawa idi dagiti mannursuro. Daydi ti umuna a sala dagiti tersera ken kuarto anio.
“Saanton a masunotan daydi. Masursuromto aminen a kabaruan a sala idiay Manila. Kabayatanna, agpraktisak met a naimbag no adda umay agpasosial ditoy. Uray kita’m, atiwenkanto iti balse.” Agkatkatawa pay laeng ni Edong a nanglislis iti manggas ti diaketna a maong. Nagparang dagiti takiagna a marikna a kumidkidser tunggal agbitbit ken agassiw iti pagsibug.
Ngem nagulimek ni Imay kalpasanna. Nakita ni Edong nga awanen dagiti tulnek kadagiti suli ti bibig daytoy. Nagrukob tapno yasidegna ti sangalata pay a pagsibugna iti dua a binatog.
“Tulonganka,” kinuna ni Imay.
Sakbay a maatipa ni Edong ni Imay, nakapagrukoben daytoy a nakibinnitbit. Adda naidumduma a banglo, nga ammo ni Edong nga alingasaw ti barukong ni Imay, a naibudi iti bang-i dagiti nateng. Ngem saanna nga intulok nga alaen ni Imay ti lata ti salmon.
“Kitaem,” kinuna ni Imay kalpasanna a nakatallikud ni Edong.
Insurot ni Edong dagiti matana iti itudtudo ni Imay ket nakitana ti bullalayaw a nangbassikaw iti lulonan ti Bantay Sierra.
“Oy, dimo itudtudo ket no agrungrong ‘ta tammudom,” inyanawa ni Edong.
“Patpatiem. Namin-adun nga intudok, ala.”
Nagkatawa ni Edong.
“Ammom idi elementariatayo, mangmangngegkon a kunkuna dagiti lallakay nga adda naikabil a balitok wenno sangalakasa a kuarta iti pungtona. Inton dumakkelak, sapulekto tapno bumaknangak. Aggatangakto iti nalawa a daga ket patalonkonto a kas kada Imay, kinunkunak. Ngem idi addatayon iti kuarto anio, ammokon ti kayatda a sawen.”
“Ni Edong, ti la sasawenna.”
“Kastoy ti interpretasionko: No danggayan la ketdi ti panagsalukagmo dagiti posible nga arapaapmo, agballigika.”
“Diak maawatan ti sasawem.”
“Kayatko ti agbalin nga agrikultorista ngem awan ti kuartami. Ita, agsardengak pay laeng ta agurnongak saakto agpasiudad.”
“Kaska la laklakayan. No kasta, agpa-Manila-kanto met laeng?” Nagbaw-ing ni Imay a kimmita ken ni Edong.
Nagtung-ed ni Edong ket intuloyna ti nagsibug.
“Ibagak sa kada papang nga aggiddantanto laengen tapno adda kaduak.”
“Agdaddadaelka laeng iti tiempo. Nagadu la ngarud ti kuartayo… saan a kas kadakami.”
“Alla, ni Edong, sinaona manen. Dinak la ngata kayat a kakuyog isu a kasta ti saom.” Nagmisugsog ni Imay a kimmita manen iti kumuskusnawen a bullalayaw.
“Ne, kas man la ubingen!”
“Ket sika, barokan iti kunam?”
Saan a simmungbat ni Edong. Tiniliw ketdi dagiti matana ti nagkayab a palda ti kataebna. Nasiputan ni Imay ti inaramidna ket namrayanna a binuyatan ti sumaruno a kapuon.
“’La, no dinak kayat a kakuyog, urayenkanto iti pungto ti bullalayawmo.” Nagkatawa ni Imay a nagwagis. “Ne, awanen, Edong!”
“Awanen no patiem dagiti lallakay,” kinuna met ni Edong ngem kasla nabang-aran iti nangngegna. Agpayso ngata ti kinuna ni Imay?
“Umaydakto ngarud itulod idiay estasion, a?”
“Diak masigurado. Ngem bay-am ta umaykaminto agpasiar kada Narding idiay balayyo no sardam.”
Saan a naguni ni Imay. Nagmisugsog manen ngem perperngenna ni Edong. Pagam-ammuan, nagbaw-ing ket arintarayen a kimmamang iti desdes a pumanaw iti kanatengan.
“GIMMURA man ngatan,” kunkuna ni Edong. Malagipna ti masansan a panangmisuot kenkuana ni Imay no mapalaluanda ti agrinnabak idiay Northeastern Academy. Iti malem, umunada nga agawid kada Siping ket maudida ken Narding. Iti sumuno a bigat, agkukuyogdanto met laeng a mapan agbasa.
“Papanam, aya?” kinuna ni nanangna a mangsirsirig kenkuana nga agsagsagaysay.
“Innak idiay balay da Narding,” insungbatna. Linisianna ti isem ni tatangna.
Idi makaulog, nangngegna a kinuna ni tatangna: “Baro ‘ta anakmon. Saanmon a saludsoden no papananna.”
Kasla sinuknor ti naidumduma a bileg iti panangsurotna iti bit-ang. Saan unay a kas iti kallabes a rabii a kasellagna ta napattopattokan ti langit iti dapuen nga ulep.
Ur-urayen gayamen ni Narding.
“Kunak no dika umayen. Dagasendak da Onor ken Siping itay, ngem imbagak nga urayenka,” kinuna ti gayyemna.
Limmaksidda iti kaniogan ket kinamangda ti kalleppas a tramo nga agpaamianan. Ti ama ni Imay ti nagpaaramid i'toy. Iti papananda, naraniag ti hasag a naibitin iti balkon.
“Kaano ti panggepmo a panagluas?” kinuna ni Edong ken ni Narding.
“Saanen. Huston ti hayskul. Imbaga da tatang nga agpa-Manila-ak ta sumapulak iti pagtrabahuak sa agbasaak, ngem mabutengak. Kitaem laengen ni Andring. Nagawid ta awan kano ti mastrekanna. Kakaasi kano pay a nangiremedio iti pinagpletena a nagawid.”
“Da Siping ken Onor?”
“Agurnong kano pay da tatangda.”
“Nagasat ni Imay. Isu laeng ti sumrek ita,” kinuna ni Edong a mangpampanunot no agpada met laeng ti pamanunotanda ken Imay iti bullalayaw.
“Nabaknangda ket. Apay ngamin nga adda nabaknang, adda napanglaw?” Sinallabay ni Narding ni Edong.
Saan a simmungbat ni Edong. Dinagdagna ketdi ti kaduana sa nagsagawisiw.
Awan timek iti ngato idi dumtengda iti pagagdanan. Umawag koman ni Narding idi agngernger ti nangisit a burboran nga aso a nagkunikon iti tukad. Nagyanasyas ti tsinelas nga agturong iti tawa.
“Dagitoy nga ubbingen… Umulikayo ta ayabak da Imay.” Nagkatawa ni Nana Ninay.
Immulida. Binagting ni Narding ti maysa kadagiti dua a maleta iti laem. Timmugaw ni Edong iti makanigid ni Tata Sendong a nagilad iti butuabutuag.
“Maksayanen ti bunggoyyo, dakayo nga ubbing. Sika, Edong, kaano met ti luasmo?” kinuna ti lakay.
Immisem ni Edong ngem dina maperreng ni Tata Sendong. Aggidiat ngamin ti kinatadem dagiti mata ti lakay a narutapan iti degrado nga anteohos ken ti nasayaat a kababalinna.
“Diak pay ammo, tata. Ngem diak sumrek ita,” insungbatna.
“Kitaem la dagitoy nga ubbing, wen. Kasla nabiit pay daydi panangan-anawa kadakuada nga agkikinnamatan kadagiti tambak. Ita, agkolehiodan.” Simmango metten ni Nana Ninay kadakuada.
“Kailala.” Nagngilangil ni Tata Sendong. “Sika pay met ngarud ti balediktorian. Ngem, ala, agawaam a tulongan da amam. Makaurnongkayto iti gastuem.”
Nagallingag ni Narding. Kinalbitna ni Edong. Adda agkakatawa iti amianan ti balay.
Pimmanaw ni Nana Ninay iti ‘yanda ket napan iti tawa.
“Umulikayo man ditoy. Agkalnaawanda ketdin. Laglagipem, Imay, agpa-Manila-tan no malem no bigat. ‘Maykayo, adda da Narding ken Edong.”
“Nalinong ditoy yanmi, mamang,” timek ni Imay.
Saanen a nangikalintegan ni Imay idi uliten ni Nana Ninay ti panangayabna kadakuada. Naglanitok dagiti bakia nga agturong iti agdan.
Immisem ni Edong idi sumrek ni Imay, ngem inlisi daytoy dagiti matana. Nagkinnalbit da Onor ken Siping. Nagsasangoda iti salas.
“Babbaro ken babbalasangkayon… Saan, baket?” Nagkidday ni Tata Sendong. “Sapay koma ta saan nga agbalbaliw ti panaglalangenyo. Sika, Imay, mabati dagiti gagayyemmo ket saankanto koma a paaringan iti siudad.”
“Ni papang met.” Pinagrittuok ni Imay dagiti ramayna sa ginuyabanna ni Narding a mangis-isem kenkuana.
Nagkakatawada.
“Apay ngamin nga ibagak nga umaydakto itulod idiay estasion ket madi da Narding ken Edong,” adda manen pauyo iti timek ni Imay a kas itay addada iti kanatengan ni Edong.
“Kua ngamin, tata… agsibugak kadagiti mulak. Ngem kitaekto, a,” insilpo ni Edong.
“Bay-amon ket adda trabahona,” innayon ni Nana Ninay.
Kimmita ni Imay ken ni Edong. Nagdilat ngem addan dagiti tulnek kadagiti suli ti bibigna.
“Ala, ipapasyo ti agsasarita.” Naginat ti lakay ket bimkar ti agluyloyen a buksitna. Inawisna ni Nana Ninay iti siledda.
Immuna, linagipda dagiti panaglilinnemmenganda iti kannag. Ti panagiinnunada a mapan mangbugtak kadagiti pangen ti kannaway a mangur-urnos kadagiti dutdotda sakbay a tumayabda nga agpalaud no tagtagilnekanen ti init. Daydi maysa nga agsapa ti Sabado nga awanen ti mayat nga aglabus nga agdigos iti pasayak, ngem nagapput met laeng ni Narding ta awan karsonsiliona.
Sa ti immuna a salada iti Northeastern Academy kalpasan ti Rigodon de Amor. Ket nagdadanggay dagiti nasinggit ken nabangag a katawa. Nagkakantada. Namitlo nga inulitda ti “’Til We Meet Again.” Sa dimlawda idi aglikigen ti nagtimbukel a bulan.
“Intayon,” kinuna ni Narding.
Saandan a linukag da Tata Sendong ken Nana Ninay.
Immuna ni Narding iti agdan. Simmaruno da Onor ken Siping. Nakadumog ni Imay iti likudan ni Edong.
“Kastan, Imay,” kinuna ni Edong. Kasla arasaas ti panagdengngegna iti timekna.
“Umaykanto?”
“Kitaento.”
Saanen a naguni ni Imay. Nagdumog. Sinalemsem ti barukong ni Edong ket kinaemna dagiti sangina. Ammona nga agtigtigerger ngem piniselna ti aglamlamiis ken agtigtigerger met a dakulap ti kataebna. Ket binaddekanna ti umuna a tukad.
LIMMUKNENGEN ti darang ti init. Namles ni Edong. Dinagasna ti payabyabna iti sikigan ti agdan. Ginuyodna ti assiwna a bellang ti batangan ket nagtarus iti bito.
Napanunotna a saan koma unay a marigatan nga agsibug no adda agayus iti pasayak iti kalgaw. Ngem kimmidditen ti ubbog manipud idi asaken dagiti buldoser ken pangen ti bagon ti Bantay Sierra, nangruna ti Bantay Kimmallugong. Adu ti rimmang-ay idiay ili, ngem bimmassit met ti apitda.
Naganikki idi yabagana ti assiw. Iti abagatan, adda dagiti dadakkelna nga agpatpatay iti dangaw ken igges iti makanigid a sinilong.
Nakangalayen iti desdes idi makangngeg iti arimbangaw iti amianan. Naidissona ti assiwna. Innagananna iti nakemna dagiti timek nupay dina maawatan ti pagsasaritaanda. Kapkapnekanna ketdi nga ituloden da Tata Sendong ni Imay. Apagsipnget ti umuna a biahe ti Pandanggo Liner nga agpasiudad.
Nakarikna iti ut-ot. Kayatna ti tumaray nga agawid tapno mamles ket mapan met idiay estasion. Amkenna a misugsoganto manen ni Imay.
Imbuatna ti assiw.
Sangapulon a pinuon ti nasibuganna idi adda agpukkaw iti daya.
Timmaliaw. Taltaluntonenen ti bunggoy ti tramo a kumamang iti kalsada nasional. Nalasinna da Tata Sendong ken Nana Ninay nga immuna a saggaysada iti bitbit a maleta. Simmaruno ni Imay nga abalbalayen ti pul-oy ti bandanana a naibedbed iti ponytail a buokna. Naudi da Siping ken Onor.
Adda manen nagpukkaw. Agtartaray ni Narding nga agturong iti ‘yanna.
“Apay a dika napan?” kinunana.
“Saan pay a naplantsa ti pantalonko,” kinuna ni Narding. “Kuna ni Imay a kanayonto a bakasion nga agawid.”
“Ania pay ti kinunana?”
“Ibaonnak itay a mangayab kenka, ngem saanen ket adu ti trabahona, kuna met ni Tata Sendong. Agsangsangit man itay. No dakami la ti nabaknang, ania ti pagsangitak a mapan idiay Manila? Nagpintas kano, sika!”
Nakitada a nagwagis ni Imay sa intudona iti batog ti sabangan.
Ti bullalayaw, nakuna ni Edong. Ngem saan gayamen a ti lulonan ti Bantay Sierra ti binassikawanna.
Nasiputan ni Edong nga impasurot ni Imay ti tammudona iti bassikaw agingga iti batog ti pungtona. Nalagipna ti kinuna daytoy idi kalman. Adda ut-ot, ngem adda met naidumduma a gitebgiteb a mangsuksuknor ita iti barukong ni Edong.
“Ania ti itudtudo ni Imay?” sinaludsod ni Narding.
“Ti bullalayaw,” kinunana.
Sinungbatanna ti wagis ni Imay. Timmulad ni Narding.—O
