DAGDAGULLITEK, AWAN NGATAN ti nagasgasat a double deck bed ngem ti tawidko iti daydi Terry Tugade; kasta met daydi bassit a lamisaan nga impatawid daydi Kuya Badong ken ni Lingling. No umakarkami, mayakarda met, kas idi immakarkami iti balay daydi Baket Orang.
ALLON TI BIAG: Walo A Dekada A Panagdaliasat (32)
Dua a kadsaaran ti balay. Adda salas iti ngato, maysa ti kuarto. Bassit ti salas iti baba, a nagkusayan ti agdan, a mapan iti kosina—dandani awan ti pagpusiposan iti paglutuan.
Adda bassit a taeng ti iskuater iti likud ti balay ket masansan nga agpatpatokar no mapanak kumaut iti banga wenno iti tayab iti mabalin nga isakmol no ikidol ti buksit ti panagur-urayna.
Adda iti sango ti balay ti paglabaan; kanayon a nakasuldong iti gripo ti nakaban-uyat wenno nakawikaw no dadduma a hose.
Daytoy ti napateg a laglagipen.
Adda kayo a bangko nga agarup maysa a metro ti kaatiddog. No kayatmo ti agpariir iti sango ti balay, bagkatem nga iruar. No oras ti pannanganan, iserrek iti kosina ket pagdidippiitan dagiti sumango iti naidasar a taraon iti lamisaan nga insagut daydi Mang Badong ken ni Lingling. No dadduma, usarek a paguldagan iti nailet a paglutuan no agdengngegak iti PBA manipud iti bassit a barongbarong iti lilud. Napigsa ti panagpatokar ti iskuater no agaariwawa dagiti agbuybuya ta nakasiut wenno naka-rebound ni Jaworski wenno ni Fernandez wenno ni Arnaiz, isulsulongko met ti gemgemko iti angin! No mangabak ti Toyota, nalag-an ti riknak a mangisubli iti bangko iti sango ti bassit a lamisaan ket kas man la immasiab a namimpinsan ti bannogko iti nagmalem.
A, wen gayam, intultuloymi ken ni Herman ti agarup impataray a pannagnami iti sinabaan no mapankami mangaldaw, ken agsubli iti library. No ania man ti masangpetanmi a naisagana a pangaldaw, isu ti pamedpedmi agingga a makaawidkami iti rabii manipud iti eskuela. Mangal-ala idi ni Herman iti edukasion idiay MLQU ket itultuloyko met ti narugiak a masteral iti UP.
Idiay Talipapa ti pakititiendaan da Samar idi. Malagipko gayam, inserrek ni Samar ni Baby, ti kasinsinko a para aywan kada Lingling ken Dondon, nga agbasa idiay Talipapa.
Kanayon a yan-anay ni Samar ti pakitiendana. Adda daydi naminsan a nakidkidna aminen a naguneg ti petakana ket sumagmamano a pug-ong a balangeg, ken sangalata a Ligo, ti kakaisuna a nayawidna. Padayan no makayawid iti galunggong!
Adda dakkel a kaserola a pagdengdengdenganna, wenno pagab-abrawanna—abraw, kunada idiay Norte, dinengdeng kunami idiay Sur. Iti daydi nga aldaw, agbirawbiraw a balangeg ken tallo bukel a tumtumpaw a sardinas ti pinangibulonmi iti innapuy a nalaokan iti giniling a mais, iti nasapa a sardam, ket isun ti inyulesmi iti panangpalabasmi iti nagpatnag. Uray kaskasano, adda met latta agurok a maturog, a kas man la napnek unay iti inigupna a birawbiraw a digo!
Idi a panawen, wenno nalipatak sa nga inraman idi addakami idiay dakkel a balay ni Mariano, wen, kakisang ti taraon idi ket uray pay ti bagas ket agnguynguy-a. Nagraira ti panaglakoda iti giniling a mais, nga isu ti insupusopda iti pagkurangan ti bagas. Ken no adda man bagas idi, naagub, wenno saan, binukbok! Ngem gapu ta kasdi ti mapaspasamak, kasla dimi rinikrikna ti adda a kaipasangan ti kas kadakami.
Idiay met ti nakastrekan ni Samar nga agtrabaho iti opisina ti maysa a nalatak nga Ilokano nga adda idi iti prensa. Diak malagipen no asino ti nangirekomendar ken ni kaingungot, no taga-Bannawag wenno maysa met la a gayyem a mannurat.
Idi damo, agyamyaman ni Samar ta uray kaskasano, adda pangalaanna iti isupusopna iti pagkurangan ti sueldomi ken ni Herman. Nalipatak metten, adda latta met, a, daydi Erning ken dagiti kakabsatko a simmursurot iti balay daydi Baket Orang.
Ngem idi kuan, nagreklamo ni Samar iti nadnadlawna iti trabahona.
“Uray addan annakmo, nalapsatka pay laeng!” kinuna kano daydi boss-na ken ni Samar.
Idi kuan, dawatennan nga agobertaym.
Adu kano ti trabaho.
Ngem di nagustuan ni Samar ti panagisem-isem daydi boss-na.
Ket saan nga immannugot nga agobertaym.
Impambarna dagiti annakna.
Naglusulos a dina oras.
Sayang daydi a trabaho; amangan no nagbiddut met ni Samar iti panangipapanna.
Nupay kasdi ti napasamak, masangomi latta nga agassawa ti makiinnisem kadagiti bituen a sumirsirip iti apagbingngi a tawa.
Idi met ti panaglatak ti programa ti gobierno a family planning. Adda supot a pangisupotan ken ni Pedro dagiti mayat nga agplano. Adda nagpakapon—vasectomy kadagidi lallaki, ligate kadagidi babbai.
Adda nangisingasing kadakami nga aramidenmi ti maysa kadagidi a panglakagan nga agplano iti pamilia. Gapu ta adu kanon ti annakmi!
Malagipko man ketdi, nga adda maysa nga am-ammomi idiay Sabang a kaarruba ti Labut iti laud, a nagpakapon daydi lakayna. Ti dakesna, di metten kayat ‘di gayyemna ti umingar! Nagbanaganna, nagsapul daydi babai iti natibker a tumakder a kasla heneral a soldado!
Supot koma ngamin ti inusarna...
Ha, wen man! Kas met la ‘ta bagim ti... kain-innalam, termino daydi Manong Greg Laconsay iti benneg ti Sex Education-na iti Bannawag. Apay a pengdam ket di met agsardeng ti kiremkirem dagiti bituen sadiay langit?
Isu nga idi nadamag daydi Miss Dayrit nga adda manen bunga dagiti bituen iti sardam, kasla kumilaw dagidi matana bayat ti panangwitwitna kaniak!
“Sinabi ko na sa inyo na magpakapon kayo... matigas talaga’ng ulo mo!” kinunana.
Talaga, kunak koma, ngem... Bagtit a bakbaketan! Pinalusposannanto met ngamin daydi kakaisuna a timmarektek kenkuana; no saan koma a nagpampamayan, di nakakita met koma iti nagdadakkel a bituen! Di saan koma nga umap-apal a maaddaan iti mamasirib nga annak, a kas kenkuana, ken natataraki nga appo.
Wen, ni Mimi ti imbunga dagidi a sardam! Panagkunak, mapan idin ti ayona a sumursurotak iti dam-eg dagiti kaputotanmi. Agasem, sangapulo ket tallo ti putot daydi Angkel Romeo; sangadosena daydi tatang, mairaman dagiti tallo a kakabsatmi iti sabali nga ina... Ne, maikalima gayam ni Mimi iti biangko!
Ay, ket isu ti maikatlo nga inyanak ni kaingungot idiay Ortañez iti umuna nga aldaw ti Agosto, idi 1974. Pagpiaanna, kasla awan sipsiparna a rimmuar! Bassit ngamin ti ulona, saan a kas ken ni Dondon... Ken nasayuden, a, ta maikalima met ngaminen!
Diak malagip no mano a bulanna idi naggurigor ket intaraymi iti Infirmary ti UP. Adu ti agkunkuna idi nga “impirmatay" imbes nga infirmary gapu iti di nasayaat a serbisioda. Mapaneknekak met ta padasko a mismo.
Adda daydi naminsan a papanko panagpakonsulta ta adda met idi rikriknaek. Madama idi nga agay-ay-ayam iti ahedres daydi doktor a naituding a mangkita kaniak. Kalatak idi ti ahedres.
“Anong sakit mo?” dinamagna, a giddan ti panangiduronna iti maysa a piesa ti ahedres.
“Masama ang pakiramdam ko, dok.”
“Kailan pa yan?” Nangiduron manen iti piesa.
Addaak idi iti sikiganna ket makataptapisenakon.
“Baka nasobrahan mo kagabi!” Sabali pay a piesa.
Kumarkaro la ngarud ti sakit ti ulok.
Naimbag ta saan a kas iti daydi doktor a nangkita kaniak ti nangasikaso ken ni Mimi. Nasayaat daydi a doktora, naisem pay, ket no sika ti masakit, maimbaganka la ketdi a dagus iti sam-it ti isemna. Nalagipko a dagus dagidi dua a pimmusay iti ospital. Sayang ta saan a daydi a doktora ti nangasikaso kadakuada.
Iti naminsan, adda pasken iti balay dagiti Hidalgo. Gagangay no adda paspasken, di maaw-awan ti serbesa.
Idi indiayaandak iti sangabotelia, nalagipko ti napasamak kaniak idiay Subic Bay, daydi pannakatnagko iti talaytayan a mapan iti pagpaknian iti tengnga ti estero.
Kunak, saan met ngata itan.
Ngem diak pay nagudgudua ti sangabotelia, agpusiposen ti lubongko! Agling-etakon iti nalamiis a napigket.
Intaraydak a dagus idiay Infirmary. Inasikasodak a dagus.
Naimbag ta saan a naipatang daydi doktor nga agay-ay-ayam iti ahedres!
NADAMAGMI A PIMMANAW daydi tatang idiay Labut a sangkatugotna ni Osi. Isu ngata ketdi idi ti panangilakona iti balaymi idiay Labut ta awanen ti agbantay. Dina ketdi ngata kayat nga adda mabati a mangipalagip iti di nasayaat a pasamak iti biagna.
Adda met idin daydi Angkel Kanor ken ti pamiliana idiay Santa Maria, Ilocos Sur. Idiay ti nakasarakanna iti adu nga agpakali iti bubon a pagsakduan dagiti mannalon iti pagsibugda kadagiti mulada, wenno pagpasayakda. Malagipko a ti panagkali iti bubon ti nangituonan daydi Angkel Kanor iti panawenna imbes a ti la mapan agpampana. No diak mariro, isun sa la idi ti agkalkali iti bubon.
Idi nadamagna a duduan daydi tatang ken ni Osi idiay Labut, insingasing daydi Angkel Kanor nga idiay laengen Santa Maria ti pangiwagsakan ti kakana iti nadagsen a rikriknaenna.
Saan unay a nagbayag ti kaaddana idiay Santa Maria idi sinugsogan daydi Angkel Kanor daydi tatang nga agsapul iti baro a katakunayanayna. Diak ammo, ngem nalabit a nadagsen ti rikna ti mapukawan iti asawa, sa ti napukawna a balasitang.
Iti ababa a pannao, daydi Angkel Kanor ti nangsapul iti asawaen daydi tatang.
Adda apagsagpat a balasang iti adayo nga away ti Santa Maria iti daya.
Ammoyo, saan a marigatan dagiti pensionado a kas iti daydi tatang nga agsapul iti asawaenna; wenno dagiti pay ketdi pensionado ti sapulen dagiti babbai; wenno dagiti nagannak iti piman a balasitang.
Masansan a mangmangngegko a dagiti nagannak ti mangyaso kadagiti annakda kadagiti lallakay a beterano; bentahe daydi tatang ta awan pay ti innem a pulona idi mabalo. Naim-imbag ngem dagiti agtutubo a ti la agburburarog iti basi wenno lambanog wenno serbesa wenno krus de oro ti ar-aramidenda, imbes nga igaedda ti agtrabaho.
Isu nga idi malagip daydi Angkel Kanor ti maysa nga apagsagpat nga agbalasang, sinugsogannan daydi tatang.
Awan innareman! Imbaga daydi Angkel Kanor ti panggepna. Inawat met a dagus dagiti nagannak ti naidiaya kadakuada.
Diak ammo no kasano ti kapartak dagiti pasamak; nagassawa daydi tatang ken ti agarup kattungbol.
In-inaudi nga amang ngem siak ti nagbalin nga agsiuman kadakami, nga agnagan iti Norma. Isu a diak maawagan iti nanang—dispensarenna laengen ta -kayo, wenno -yo laeng ti maisilpok no agsarsaritakami.
Immuna a naam-ammomi ti agsiuman kadakami idi pagammuan lattan ta naimuttalatda iti daydi tatang, ken ni Osi, iti ridaw ti balay ni Baket Orang.
Nasakit pay la idi ti nakemmi iti inaramid daydi tatang iti daydi nanang. Impatomi a ti naduktalan daydi nanang ti nakadagdagan ti ipupusayna. Ngem nagyamanak laengen iti nalimed ta saan a ni Rina ti naukopan daydi tatang.
Isuna laeng ta daydi Tessie ti kasla di nakapakawan iti daydi tatang. Nalab-ay ti pannakipulapolna iti daydi tatang ken iti agsiuman kadakami ta nariknak ti sakit ti nakemna iti pannakapukaw daydi nadungngo nga inami. Naisaw-atna naminsan ti adda nga ir-irukenna. Ngamin, nakadekdekket iti daydi nanang ket isu ti kanayon a paganil-ilanna no adda masapulna. No kasdin nga aganil-il, lamlamuyoten metten daydi nanang daydi tatang, a di met makasaan iti inami.
Saan a nagbayag daydi tatang, ni Osi, ken ti baro a katakunaynayna iti balay daydi baket Orang. Insurotda ni Sadiri idi napanda idiay Tanay, Rizal.
URAY NO KASANO ti pannakakumikomko iti aginaldaw nga obligasionko, saan a napukaw ti essemko nga agsurat. Awan sa ketdi ti sabali a mapanunotko nga aramiden no di agsurat. No manen, kasla di mabannog dagiti teklado nga agiinnuna a mangderder iti napurporen a ribon ti Underwood; no dadduma, agsisikkawil payen ti dua wenno tallo a saka dagiti teklado iti panagdardaras dagiti ramayko a mangitalmeg kadakuada. Pagyamyamanak iti Mannakabalin ta kasla di matiktikagan ti dam-eg ti imahinasionko. Ken naan-anusandak idiay Bannawag iti diak pannakauma nga agidatag iti manuskrito. Ken naimbag ta awan ti nagreklamo kadagidi kabbalaymi iti dida pannakaturog iti makatitileng a tanaktak ti makinillia; ken uray no agreklamoda koma, a, ket nagbainda ngata ta awanda koma a kaduami nga agig-igup iti birawbiraw a digo ti balangeg no saan a gapu kadakami. Saak la agsardeng nga agmakmakinilia no malagipko ni kaingungot a mangur-uray kaniak nga aginana.
Isu a naputarko iti daydi a lubongmi ti sumagmamano a sarita ken daniw. Mairaman kadagidi saritak a rimmuar iti Bannawag kadagidi a panawen ti “Isu a Makilumlumba Kadagiti Darikmat” ken ti “Keppeten ti Rabii ti Agbukar nga Aldaw” ken daniw a kas iti “Sabong ti Bato” ken ti “Ayat ti Mangngadilian.” Iti paulo dagiti naagapad a sarita, kasta met dagiti dua a daniw, ammoyo lattan a naadaw iti biagko.
Ditoy met a lubong ti nakaisuratan daydi daniwko a “Babilonia ni Kayumanggi Ken Dadduma a Daniw” a nangyalat iti maikatlo a gunggona iti pasalip ti DPI-GUMIL Ilocos Sur Poetry Writing Contest idi 1975. Walopulo a pisos ken maysa a tropeo ti gunggona a naawatko. Nangato ti gatad ti kuarta idi no idilig ita, ngem kadagidi a panawen, saan metten a dakes. Ti kangrunaan, ti panangabak ti insalip ti mannurat. Kasla ngamin kurang ti kinamannurat no awan ti mayalat a gunggona. Premiado dayta, awan ti agkuna. No koma baka, marka dayta a pagilasinan. Sayang ta napukaw ti kopiak. Nairaman ngata ketdi kadagidi inugmokan ti anay, wenno kadagidi tinumoy ti nepnep iti abong a nakaipempenanda—diak la ammo no adda kopiana iti pempen dagiti Alcantara.
Diak malagipen no asino ti nangyalat iti umuna ken maikadua a gunggona. Kasla umaw-aweng ti nagan a Roland Al. Bueno wenno Fernando Sanchez, ken kasla maikapat sa ti inyalat idi daydi Reynaldo Duque.
Ngem daytoy ti saan a mapunas iti lagipko.
Kalpasan ti pannakayawat ti gunggona iti opisina ti DPI La Union, nagawis ni Kompadre Herminiano Calica iti balayda idiay Aringay, La Union—kameng idi ni Kompadre Miniong iti DPI, nagkakaduada kada Kompadre Prescy Bermudez, ken ni Peter La. Julilan. Ken daydi pay Manuel S. Diaz. Binuras daydi Manong Pel dagiti gagayyemna a mannurat nga Ilokano!
Daydi Rey Duque ti maysa kadagidi simmurot iti balay da Kompadre Miniong Calica. Ken diak malagipen dagidi dadduma.
Diak koma sumurot iti awis ni Kompadre Miniong ta agdardarasak nga agawid. Ken di masaaw nga adda la ketdi inninuman a sumaruno. Diak kabaelan ti uminum. Ngem pinagustuak ta amangan no ania ti masaona.
Ti malagipko, adu ti pinuon ti mangga iti arubayanda... ken malagipko pay, naidaw-asak met idin iti Aringay idi pimmusay daydi Angkel Narcing nga asawa daydi Anti Immiang. Nakidagdagusak kadakuada idiay Evangelista ken idiay España Extention, malagipyo?
Agpayso daydi agsalsala iti panunotko. Dikami pay nakatugtugaw no ar-arigen, rinugianen ni Kompadre Miniong.
“Dagitay nangabak dita, agpaalan!”
Mariakosina!
Konkontarek ti naawatko a kuarta. Sa ti pagpletek nga agawid. No mano ti mayinum, ay, ket amangan no maibus amin ket awanto la ngaruden ti mayawidko a maidatagko ken ni kaingungot! Saan a makan ti tropeo. Awan ti namanawak a pakitienda ti asawak. Sa man ketdin awan ti maisangpetko nga igatang iti pagbiag?
Kunak iti nakemko: awanton ti rupak nga isarangko kadagitoy a gagayyem no ‘ipaidamko’ ti premio nga inawatko. Narigat a pasublien dagiti mapukaw a gagayyem.
Ngem narigrigat a panunoten dagiti agsagaba nga agur-uray.
Nangikeddengak.
“Pasensiakayon, gagayyem. Ngem masapul a yunakon. Adda trabahok no bigat; naiget ni Ms. Dayrit a University Librarian—dinak koma pay pinalubosan a mangliwat ngem nakipakpakaasiak. Diak kayat a mapukawko ti trabahok... Dispensarendak laengen.”
Saandakon a naigawid.
Mabayag ngata sakbay a maawatandak.
Idi maisibetak, nalag-an ti barukongko iti pannakalagipko iti pamiliak.
Diak ammon no mano a dekada ti napalabas manipud iti daydi a pagteng; itay la nabiit a rinugianmi ti nagminnensahe ken ni Komapdre Miniong iti Facebook Messenger.
Wen, iti tenorna, nalipatannan daydi a pagteng. Politika ti ad-adda a nagsarsaritaanmi. Napeklan a loyalista. Kas iti kaadayo ti langit iti daga ti pammatida ken ni Kompadre Prescy maipanggep iti daytoy a banag, nupay agpadada a nagtrabaho iti DPI.
Itay nabiit, imbagana a masakit. Kasla diak patien ta dagiti paskilna iti Facebook, napigsa pay la nga aggabgabion kadagiti paggargardenanna.
Im-message-ko.
Awan ti naawatko a reply-na...
NAGDINAMAG A DANDANIN malpas ti low-cost housing a bangbangonen ti UP iti abagatan a pingir ti kampus, a kaariping ti Krus Na Ligas. Saanak a nagpaudi idi maibaga nga agawaten ti UP iti aplikasion dagiti mayat a maaddaan iti balay. Indawdawatko a maaprobaran koma ti aplikasionko. Agduaduaak ngamin idi ta saan a permanente ti posisionko kas Research Assistant iti UP Library Filipiniana Section. Napagus ti tarigagayko idi a makaaon iti kasdi a situasion ti pamiliak.
Dinengngeg ti Dios ti dawatko ta maysaak kadagiti immawat iti award, a maaddaan iti maysa a yunit. Salary deduction ti renta, sa isu met idin a naingato ti minimum a sueldo. Daydi nangrugiak a siento beinte, nagbalin a mil dos sientos.
Adda la maysa a parikut. Saan a sementado ti pagnaan a sumrek iti ridaw manipud iti kalsada. Masapul a ti agyan ti makaammo.
Imbaga daydi Carlos Manalo, a librarian iti College of Engineering, nga agipadpadawat ti kolehio kadagiti nageksperimentuanda a mohon.
Iti panagsagsaganami nga umakar, isu met a simmangpet daydi Genaro Sumaoang, a kibinna ni Sonny Boy a putotna.
“Umaykami bassit makipagdagus kadakayo,” kinunana. Adda kano dida nagkinnaawatan iti daydi Lina (Lorenzo) isu nga intugotna ni Sonny Boy a lima ngata ti tawenna idi, ket imbatina ti babai nga inauna—Heidi ti nagannan sa.
Mariakosina! Dua a mannurat nga agsina?
Katoliko daydi Lina.
Iglesia daydi Genaro.
Malagipko ita, a parikutko ti tugaw a sangpetanmi.
Napanunotko ti bangko ni Baket Orang. Itugotmin, makaammo’dtan!
Ania ti agur-uray kadakami idiay Kalye Amorsolo, iti low-cost housing unit?
(Maituloyto)
Napalabas a paset: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29
