PINAULI ti bumalay dagiti aguliteg.
NOBELA: Apo Baboy Party-List (6)
“Pasensiaanyo laengen ti kalapawmi, manong,” kinuna ti babai. “Adu a wara. Immallatiw ti maysa nga anakko dita daya ket dida pay simmangpet. Awan pay met ni lakayko a napan dita bangkag.”
Imbati dagiti aguliteg dagiti sinelasda iti sirok ti bangko iti sagpat ti agdan.
Gapu ta nasipngeten, ginangtan ti baket a bumalay ti pagsaingan ket indissona iti datar. Awan pay korienteda.
“Taga-anokayo kadi, manong?” dinamag ti babai.
“Idiay Nagpanawan, adi,” insungbat ni Lakay San Lucas. “No diyo kabesado ti ilimi, Ilocos Sur met laeng, idiay igid ti baybay. Malaksid nga aggatgatangkami iti baboy, mangngalapkami pay. Ngem nakirang ti makalapan kadagitoy a bulan.”
Di nagbayag, simmangpet ti asawa ti babai. Nagsakay ti lakay iti nuang. Sinabat ti babai ti asawana iti paraangan ket imbagana ti kaadda ti sangailida.
Inggalut ti lakay a sangsangpet ti nuangna iti puon ti salamagi iti paraangan. Impampag daytoy dagiti dapanna iti pangal ti agdan.
“Naimbag a rabiiyo, adi,” inkablaaw ni Lakay San Lucas idi umulin ti padana a lakay. “Ditoy metten nadayaw a balayyo ti nakaamitanmi iti rabii isu nga umiankami bassit ta agbayadkaminto met laeng.”
Inlikud ni Sito ti isemna. Kanayon nga ibaga ti ulitegna dayta. Ngem agingga idi, awan pay met ti nagpabayad kadagiti im-imiananda. Isu nga ammona a ritual laengen ni ulitegna dayta.
“Kadawyan ti biahero ti kasta, pada a lakay,” insungbat ti lakay a bumalay. “Anusanyo, a, ti adda ta rigat met laeng ti adda kadakami.”
“Padapadatayo laeng, pari,” insungbat ni Lakay San Lucas. “Saankami a makadanon ditoy nga aggatang iti baboy no nasayaat ti panagbiagmi.”
Nagtugaw ti lakay a bumalay iti sagpat ti agdan. “Ket, kasano ti panagkitayo iti baboymi, pada a lakay?” dinamagna.
“Naisardengmi ngarud ti panagsarsaritami kada komari itay, pari, gapu ta sumipnget metten,” insungbat ni Lakay San Lucas. “Ngem ituloyminto met laeng no bigat. Panagkunak ket agkakaayatantayo iti presio.”
Napaisem ti lakay a bumalay iti kinuna ni Lakay San Lucas. Adda sutsutilna iti panagkita ni Sito ta agkimmokimmot pay dagiti bibigna. Mayat man daytoy a lakay, nakuna ti baro iti nakemna.
Kalpasan ti nasurok a maysa nga oras, inyayaben ti baket ti pangrabii.
“Intayon, pada a lakay, ket nakaidasaren ni baket,” kinuna ti lakay nga agsangaili.
Nagpakosinada. Nakaparabawen dagiti plato iti dulang. Nateng a nasagpawan iti tinuno a lames ti sidada. Adda pay liningta a dalag ken tinuno a paltat. Uray la a nagkatay ni Lakay San Lucas iti pannakakitana kadagiti naidasar, ket inlunodna ti panarasanna a sidaen no awan ni baketna ta kellaat ketdin nga immagibas iti mugingna. Nakadaddadakkel met ti tilmon ni Sito a simmango iti dulang.
“Ipabpabalayyo, manong,” kinuna ti babai.
Bayat ti panagpalpalpada iti agdan, impakita ni Sito dagiti poster ti Apo Baboy.
“Ania daytoy, pada a lakay?” kinuna ti bumalay a lalaki.
Inlawlawag ni lakay San Lucas.
“Kayatmo a sawen, pada a lakay, no mangabak ti Apo Baboy, dakayo met ti agtugaw a kongresman?” kinuna ti lakay a bumalay a masmasdaaw.
“Pudno dayta, pari,” insungbat ni Lakay San Lucas.
“Agaramidkayo met no kuan iti linteg?” inunton latta ti bumalay a lakay.
“Wen, a,” dagus met nga insungbat ni Lakay San Lucas.
“Ania ngamin ti nalpasyo nga adal, pada a lakay?” Kasla adda panagduadua iti langa ti bumalay. “Nagadalkayo kadi iti abogasia? Siak, nakapagkolehioak met iti dua a tawen idiay Laoag.”
Nailabeg ni Lakay San Lucas. Ken kasla adda nangpit-ing iti lapayagna ket nalipatanna lattan ti panangbagbagana iti bagina ken dagiti kakaduana nga aggatgatang iti baboy sakbay nga agrubuatda ta adda dagiti aglako iti baboy a narigat nga ilawlawag ti ugalina: “Pagtalinaeden ti kinasimbeng ti rikna.” Ngem kasla adda mangdurdurog kenkuana a lipatenna dayta ita. Tagibassitenda met la unayen. Gapu la ta hayskul laeng ti nalpasna, ikastadan? Napia koma no idiay patad met, a!
Ngem nakadlaw ni Sito ket kinidagna ti ulitegna. “Adda met abogado a kaanakanna, Apo Lakay,” imbalesna. “Isunto ti agaramid iti gakat. Isu nga awan parikut.”
“Addanto met ngarud awatenyo a pork barrel,” kinuna manen ti lakay.
“Diak la ammo,” kinuna ni Lakay San Lucas. “Adda damagko a dagiti laeng kongresman a di produkto ti party-list ti maikkan iti pork barrel.”
“Makigayyemka, a, iti Presidente, wenno kumapponka iti partidona,” inkatawa ti lakay a bumalay. “Iti kasta, ikkannaka iti pork barrel.”
Nakipagkatawa laeng ni Lakay San Lucas. Iti paniriganna, dina kayat ti kumappon iti uray ania a partido. Umanayen ti party-list-na. Sursuruenna ti agsao iti Ingles ken Tagalog tapno makidebate met no kua. Nangngegna iti radio nga adda met senador ken sumagmamano a kongresman nga agsasao iti Tagalog no agsesionda. Aramidennanto met ti kasta inton maysan a kongresman.
Idi umadalemen ti rabii, inyawis ti baket ti pannaturogda. “Ituloytayto ti agsasarita no bigat,” kinuna ti baket.
Nagturong dagiti aguliteg iti kadaklan. Adda nakaaplag nga ikamen, ken dua a pungan a naparabawan iti saggaysa nga ules.
Simrek met dagiti agassawa iti kosina. Dita ti pagiddaanda. Iti sipi met kadagiti annakda.
Iti angot ti supot ti pungan ken ules, kasla naggapu dagitoy iti uneg ti lakasa.
“Mano ti idiayam nga inted inton bigat a kas supapak ti pannangan ken yuumianta, angkel?” kinuna ni Sito nga immunan a nakaplastar iti iddana.
Nasutil ti isem ni Lakay San Lucas. “Ikadkadakkelta, a, uray ta dida met alaen,” kinunana. “Tapno maragsakanda met. Subad ti kaadu ti nasidam.” Imleken ti lakay.
Nakakatawa met ni Sito. Kasta nga agpayso dagiti nagdagdagusandan. Nupay dida awaten ti maidiaya, adda dagiti maragsakan met a maidiayaan. Mariknada ngata nga adda met panangipategda iti ayatda a nagdagusanda. Ngem addada met dagiti mainsulto. Isu a naannadda. Ngem iti bayagdan a makidagdagus, kabesadodan dagiti tao.
Gapu ngata iti bannogda a nagpaspasiar, nalakada a nakaturog. Ngem nalukag ni Sito gapu iti banurbor ti urok ti ulitegna. No dadduma, agsanapsap.
Napaisem laengen ni Sito. Tunggal agpasiarda ket agkaiddada, kasta ti ulitegna. Mabain laeng no kua kadagiti bumalay. Awan met ketdi ti agdildilaw no kua no makariingdan iti agsapa.
Kas ita, nakapsut met ngata ti mangngeg dagiti agassawa iti kosina.
Idi agsardeng nga agurok ti ulitegna, nakaturog met laeng ni Sito. Nalawagen idi makariing. Awan metten ti ulitegna iti idda daytoy.
Kinupin ni Sito dagiti ulesda sa imparabawna iti punganda. Linukotna ti nagikamenanda. Immulog. Nakatugaw ti ulitegna iti pasagad. Agsarsaritada iti pada daytoy a lakay.
Nangngegna nga agkarkarudakid ti baket iti bangsal. Agluto ngatan iti pamigatda.
Di nagbayag, immulog ti baket. Nagbitbit iti timba. Nagturong iti yan dagiti baboyda. Namakan.
Nagturong met da Lakay San Lucas iti yan ti baket. Kasta met ken ni Sito. Inulit ti lakay a sinirig ti tagilako a baboy. Kinitana iti sango ken bakrang. Pinattapattana manen no mano a kilo. Pinakuentana ken ni Sito.
“Ania, pada a lakay, mano ti magtengam iti baboy ni baket?” dinamag ti lakay a nakidagusanda.
Ninayonan ni Lakay San Lucas ti tawarna idi malem.
“Ibagam man no mano ti ultimo a panggatangmo, pada a lakay, ta biangak no kuan ni baket,” kinuna ti asawa ti baket.
No mabalin di kayat ni Lakay San Lucas a sungbatan ti kiddaw ti padana a lakay. Narigat ti kasta a panagginnatang. Kasla presio ti agas iti botika nga awan tinnawar. Nupay kasta, imbagana met laeng ti tawarna. Pampanunotenna ngamin ti yuumianda.
“Dimo la manayonanen?” kinuna manen ti asawa ti baket. “Kas kunak, inaknakemakon ni baket.”
Nagpanunot ni Lakay San Lucas. Imianda, nakipangrabiida, ket amangan no makipamigatda pay.
“Kastoy man ti kunak, pari,” kinuna ni Lakay San Lucas, “sika man ketdi ti mangibaga no mano ti kayatmo a pangilakuan iti baboyyo. No magtengak, awanen ti adu a sarita.”
Napaumel ti lakay nga aglako. Nagpanunot met. Inasitganna ti baketna. “Kastoy man,” kinunana apaman a makapagsaritada. “Inikkaten ni baket ti surokna.”
Timmangad ni Lakay San Lucas. Nakitana dagiti aglulumba nga ulep.
Mabalin san, nakunana iti nakemna.
“Ala, pari, itulodyonto ngaruden idiay ili,” kinunana ket imbagana ti aldaw.
Nangiruar iti dua gasut ket inyawatna iti baket. “Ibatik daytoy, mari, kas prenda,” kinunana. Kinitana ni Sito. “Intan, barok?”
“Mamigattayo pay, pari,” kinuna ti baket, “sakayto mapan.”
Immuli ti baket tapno mapan aggao. Di nagbayag, inyawisnan ti pannanganda.
Sakbay a pumanawda, nangiruar ni Lakay San Lucas iti lima gasut a pisos. Inyawatna iti baket. “Napia la a masubadan ti dadduma kadagiti an-anusyo,” makais-isem a nagkuna.
Makakatkatawa met ni Sito gapu iti kadakkel ti ipapaarit ti ulitegna. Natured, a, ta ammona met a di alaen ti baket, nakunana iti nakemna.
“Ay, bay-am daytan, pari,” kinuna ti baket. “Asino ti makaammo no maisar-ongkaminto met iti nadayaw a balayyo?”
“Agyamankami ngarud iti kinaimbagyo, na—“ saan a naituloy ni Sito ti sawenna koma ta kellaat nga innala ti asawa ti baket ti kuarta a yaw-awat ti ulitegna.
“Alaem, baket, aniakan, ‘ya,” kinuna ti lakay nga asawa ti baket. “Narigat a sasaanan ti grasia. Ken napia ta adda igatang iti ipasangonto manen kadakuada no umaydanto pay.”
Dandani di kayat ti agtangep ti ngiwat ni Lakay San Lucas iti pannakakigtotna. Kamakamenna la koma a sibbaruten ti kuarta ngem naibolsan ti padana a lakay.
Manguddakudday ti lakay a napan iti sabali a purok. Abrotekto iti gatangek a baboy, yay-ayona iti bagina ngem masayangan latta ti kuartana. No ammona la koma a kasdiay ti mapasamak immanay koman ti duapulo a pisos nga inruarna.
Nakatangkayagen ti init. Napudoten. Ngem awan pay tagilako a baboy a nasapulanda.
Napanda iti sabali pay a purok. Adda agkaarruba a dadakkel dagiti baboyda, ngem maysa laeng ti tagilako ta nairanta a maparti ti maysa no agkasar ti anak ti akintaraken iti mabiit. Gastuenda ti paglakuanda iti maysa iti kasar.
Saan a nagpaut ti panagtinnawarda. Alisto ti panagpababa ti akintaraken.
Gapu ta mabalin metten ti presio, saanen a nagpalpalikaw ni Lakay San Lucas. Rinisutna a dagus. Ket imbagana ti oras ken aldaw a panangitulodda idiay ili. Imbagana pay ti lugar ti pangitulodanda ta saan kano nga ammo ti baket.
Napanda manen iti sumaruno a purok ta adda nangibaga nga adda tagilako a baboy sadiay.
“Ania ti orasen, barok?” dinamag ti lakay ken ni Sito nupay tinangadna ti init.
“Alas onse media, angkel,” insungbat ni Sito.
“Pangngaldaw gayam manen,” kinuna ti lakay. “Pangaldawanta man ngatan? No adda tagilako a baboy dita, ipiritmo no kuan.”
Saan a nagtagari ni Sito. Saan a gapu ta malagipna ti lima gasut ti ulitegna nga inawat ti immuna a nagdagusanda no di ket gapu ta napalalo a bainna iti bumalay no kasta nga ibagana ti pannanganda wenno pannaturogda no maamitanda iti rabii.
Pagsasaoda nga aggatgatang iti baboy ti ipirit. Kayatna a sawen, ibagada ti pannanganda.
Sabagay, itay pay laeng nga agsarsaraaw ti buksitna. Saan ngamin nga uso kadakuada ti mirienda. Malaksid no adda matuparda a pagtagilakuan ket gumatangda iti biskuit a yinumda iti danum. No awan ti pagtagilakuan, makiinumda laengen tapno mapedped ti bisinda.
Nakadanonda manen iti sabali a purok. Adda baboy iti nasungadanda a balay. Dua ti tagilako.
Sinirpatda ta baud dagitoy. Dadakkel ken nalukmeg dagitoy.
Nakitinnawar a dagus ni Lakay San Lucas. Idi agngalay ti saritaanda, isalpika a dagus ni Sito nga alas dose media gayamen.
Nagindadamag no adda pagtagilakuan iti purok tapno gumatangda iti kanenda ta mabisinen.
“Adda dita amianan, adi, ngem awan makan a lakoda,” insungbat ti babai a katintinnawar ni Lakay San Lucas. “Dagiti laeng kasapulan iti balay kas iti posporo, sabon, gaas, suka, manteka, ken dadduma pay ti lakoda.”
Tinaldiapan ni Sito ti ulitegna; nagtung-ed met ti lakay.
“Di la ngarud mabalin ti mangaldaw iti nadayaw a balayyo, manang?” kinuna ni Sito. Saannan nga insilpo ti panagbayaddanto met laeng ta makammonton ti ulitegna.
“Adu ti teddami a nangaldaw, adi. Bay-am ta idadangko bassit,” insungbat ti babai.
Idi malpasda mangaldaw, intuloyda manen ti nagtitinnawar. Gapu ta adda utangda a naimbag a nakem, dinanonen ni Lakay San Lucas ti presio nga inkeddeng ti aglako.
Imbaga met ti babai nga adda tagilako a baboy ti kaarrubada.
Napanda iti balay a kinuna ti babai. Ngem sakbay a pimmanawda, nupay sumkad ti riknana, indiaya ni Lakay San Lucas ti pagbayadda iti kinnanda. Ngem saan nga inawat ti babai.
Adda ti baboy a tagilako iti ubong. No nakaubong ti baboy, nalaglag-an ngem iti bulos wenno nakagalut. Saan ngamin a makapagwatwat. Kaaduan a nakaidda wenno nakatakder laeng daytoy. Ngem naim-imas ketdi ti karne daytoy.
Pinatudon ti lakay ni Sito a makitinnawar.
“Tapno masanayka, barok,” kinuna ti lakay.
Dinamag ni Sito no mano ti pangilakuanda iti baboy.
Imbaga ti babai nga aglako. Timmawar ni Sito. Dinamagna no mano laeng ti pangilakuanda.
Inyultimo ti babai ti presiona.
“Awanen ti maksay iti imbagak, uray siping!” kinuna ti babai.
Kinita ni Sito ti ulitegna.
“Sige, alaemon,” kinuna ti lakay ket inyawatna ti prenda.
Kas kadagiti immuna a naggatanganda, imbagada ti aldaw a panangitulod ken disso a pangitulodanda iti baboy.
Adda pay dua a nagatangda iti dayta a purok. Adda pay impatuldoda a lako aglimapulo a metro ngata ti kaadayona iti yanda a balay.
Napanda. Bulos daytoy ngem adda laeng a nakaidda iti sirok ti balay. Ken naamo. Di pay timmakder uray idi asitganda.
Nangala ni Sito iti bislak ket pinatitna ti kibong ti baboy tapno tumakder.
“Mano ngarud ti pangilakuam, mari?” kinuna ni Lakay San Lucas.
“Saankon nga ipasakaw ta maymaysanto met laeng ti pagtungpalantayo,” kinuna ti baket, ket imbagana ti presio ti baboyna.
Nagsakuntip ti lakay.
“No mabalin la koma dayta imbagam, mari, saanakon a tumawar,” kinunana. “Uray ngata no partiem nga ipauraga, narigat a maparuarmo.” Imbagana ti magtengna.
“Nayonam pay ‘ta tawarmo,” inkarit ti baket.
“Agsinnabatta,” kinuna met ti lakay.
“Mayatak,” kinuna ti baket.
“Nalpasen ti saritaanta, baboymin ti baboymo,” inkatawa ti lakay ket intedna ti prenda.
Kinita ni Sito ti relona.
“Malem manen, angkel,” kinunana.
“No ngata agawidta idiay ili?” kinuna ti lakay. “Addan sangapulo a nagatangta iti dua nga aldaw laeng. Adu dayta.”
Idi kuan, adda nangngegda a danarudor ti lugan iti amianan.
“’Tay sa kalsada daytan,” kinuna ni Lakay San Lucas. “Intan, barok, bareng adda malugananta nga agpaili.”
Inalistuanda ti nagna iti bit-ang. Adda pay la iti adayo a daya ti daranudor. Impataray ti pannagnada bareng no makamakamda ti lugan. Addadan iti kalsada idi sumungad ti maysa a dyip a para pasahero. Pinara ni Sito.
Agkaradapen ti sipnget idi dumtengda iti ili. Pinagnada laengen manipud iti garahe dagiti dyip agingga iti nangibatianda iti owner ti lakay.
Adayoda pay, makitadan ti lugan ti lakay. Agtaktakder iti abay ti lugan ni Nana Narda.
Padpadaanannakami, naisip ni Sito ket napaisem. Mailiw ngata ken ni angkelna?
“Nagawidkayo man?” impasabat ni Nana Narda a nakabagbagas ti isemna a kumitkita ken ni Lakay San Lucas.
“Mailiwak,” impasaksak met ti lakay.
“Pasaw!” imbales ti baket.
Immuli ti lakay, idinto ta nagtarus ni Sito a nagtugaw iti sango ti manibela ti owner. Nagsanggir sa nagkidem.
Simmaruno nga immuli ni Nana Narda.
Ayos! nakuna ni Sito ti nakemna. Madamdama pay a sumangpet dagiti dua nga annak ti baket. Agtrabahoda idiay Batac.
Kalpasan ti nasurok a maysa nga oras, nasiputan ni Sito ti isusungad dagiti agkabsat a baro ken balasang.
Adda pay laeng ti ulitegna idiay ngato!
Nagdanag ni Sito.
(Maituloyto)
