IMMAPIRAS ti pul-oy-Disiembre iti nalamiis a pingpingna apaman a nakagteng iti igid ti karayan. Indissona iti dalumpinas a bato ti sinusuonna a batia a nagyanan ti sitatampong a nagmurengan. Kabayatan ti panangiwarwarasna kadagiti matana iti aglawlaw, nalang-abna ti ayamuom a kagagalad ti yaay ti aldaw nga itatao ti Mannubbot. Awan pay dagiti kapurokanna a kaduana nga umay aglaba. Sinapana ti simmalog ta panggepna ti agdigos. Maysa pay, tapno makapanaw a masapa ni Nana Sencia, ti inana, ta impakpakaasi kano dagiti ag-Reyes a pakilablabaanna ti ipapanna itutulong ita idiay balayda. Agsagsaganada kano iti pasala iti rabii ti Paskua.
Maikadua pay laeng nga aldaw ti bakasion ti Paskua ita ket kayat koma ni Lita a paginanaen ni nanangna a kakaasin a mangisaksakad iti panagbiagda ken iti panagadalna kalpasan ti ipupusay ti amana.
Pinidutna ti dinnua iti batia ket impulipolna iti bagina sa siaannad a nangikkat iti pagan-anayna. Nagtugaw iti dalumpinas a bato iti abay ti batia ket siaalikaka a nangisawsaw kadagiti ima ken sakana iti danum. Nariknana ti panagkarayam ti lamiis a kasla nangsappuyot kadagiti gurongna. Inyalus-osna ti bagina agingga iti natukodna ti kabatuan a lansad ti karayan. Innebnebna ti bagina. Nagbarukubok ti danum a nangsellep iti kasla napuyotan a basisaw a dinnuana. Nagdiram-os. Nagaruyot ti danum iti teltelna nga ad-adda a simmimgat iti lawag ti sumirsiripen nga init.
Ni Kabo Timot ken Dagiti Agkallaysa
Timmakder ni Lita tapno alaenna ti sabon iti batia. Kimpet ti naslep a dinnuana iti bagina ket ad-adda a nagparang ti nasippukel a sukog ti bagina.
Ginuyod ni Lita ti batia ket binukrana ti tampong dagiti lupot tapno itanebna dagitoy. Lupot dagiti ag-Reyes dagitoy.
Agwalo a bulan itan nga ilablabaan ni nanangna dagiti ag-Reyes a dandani agsiam a bulandan nga agnanaed idiay ili. Taga-Manila da Mr. Reyes; naibaon a mangipasdek ken manarawidwid iti sanga ti maysa a banko iti ili. Naanus ken mannakaawatda nga agassawa, aglalo idi naammuanda a balo ni nanangna ket isu laengen ti mangpapaadal kenkuana iti komersio iti kolehio ditoy Vigan.
Sinaggaysana nga impasellep dagiti lupot sa pinagtutuonna iti rabaw ti dalumpinas a bato. Inyun-unana dagiti bado ni Mrs. Reyes. Dakkel ti pammagi daytoy ket nalalayak dagiti kawesna. Ad-adu ti pagsukatanna ngem ni Mr. Reyes ta dandani aginaldaw a mamles. Pasaray dua wenno tallo laeng a paris ti maaramat ni Mr. Reyes iti makalawas.
Nagsarimadeng idi nadanonna ti dua a maris-asul ken kape a T-shirt ken dua a pantalon a nakipet ti gayadanda. Saan nga agar-aramat ni Mr. Reyes iti T-shirt ken ad-adda pay ti kasta a pantalon. Impapanna ngarud a pantalon ken T-shirt dagitoy ti kasangsangpet nga anak dagiti ag-Reyes.
Saanen a malagip ni Lita ti nagan ti anak dagiti ag-Reyes. Ti laeng malagipna isu ti kaaddan daytoy iti maikapat a tukad iti kinakomersio iti maysa a kolehio idiay Manila. Kaano pay daydi panagsasaritada kadagiti ag-Reyes? Abril. Nagsakit idi ni nanangna ket isu ti napan nangited kadagiti linabaanna. Isu laengen daydi ti gundawayna a nakakita kada Mr. Reyes. Malagipna ita a nababa ti panagtimtimek ni Mr. Reyes. Pangulkuloten ti buokna. Kalalainganna ti kabusnagna. Nataraki ken naemma dagiti matana. Pamestisaen met ni Mrs. Reyes. Saanna a pagaayat dagiti nangina a lupot ngem pakaseknanna unay ti panagtalinaed a nadalus dagiti pagan-anayna.
Ngem no adda di napunas a lagipna a kangrunaan unay iti daydi kakaisuna a gundaway a pannakisangona kadakuada, isu ti pammabileg-rikna nga impasagepsepda kenkuana. Nadakamat ngamin ni Mr. Reyes a saan a ti kinabaknang laeng ti mamagbalin iti maysa a tao. Kas iti kasasaadna, ulila iti ama ket nakapagadal laeng babaen ti tulong ni nanangna nga aglaklako iti kankanen iti sango ti maysa a pagadalan, ken babaen ti bileg ti pakinakemna.
No saan la a nakangngeg iti kanalbuong ti paltog iti surongen ti karayan, a nangipapananna nga adda nasapa a napan namillit iti kakaykaywan iti igid ti karayan, saan pay koma a tumakdang.
Saan pay unay a naadaywan ti init ti ngarab ti bantay idi igawgawgawen ni Lita dagiti linabaanna. Pagammuan la ta nakangngeg manen iti kanalbuong. As-adideg itan. Intuloyna latta ti naggawgaw. Ngem simken ti panangipapanna nga adda tao a mangbuybuya kenkuana. Idi iwarasna dagiti matana iti sikigan ken likudanna, nakitana a sipapasnek a mangbuybuya kenkuana ti impagarupna a kataeranen a lalaki a nakitana.
Naggutok ti barukongna. Saan a panagamak. Ammona dayta. Ngem asino daytoy baro a namagpitik iti kasta iti pusona?
“Naimbag a bigatmo, miss,” kinuna ti baro. “Saanka koma a maam-amak kaniak. Ita la a makitanak ditoy. Nadamagko ngamin a napintas ti purokyo isu nga umayak makipaskua.”
Innayonna pay nga agnanaed kano idiay ili. Sangsangpetna idi kalman manipud idiay Manila a pagad-adalanna. “Makapasalibukag ti angin ditoy lugaryo,” indayaw manen ti baro. “Saan a nakaddidillaw no apay a kasla mapampanunot da papang ti panagnaedmi ditoyen.”
Nagigawgaw latta ni Lita. Kayatnan nga iwakas daras ti aramidna tapno makapanawen. Amangan no sumangpet dagiti umay aglaba. Adunto la ketdi a sarsarita ti maparnuay no madanonda ida.
“Kayatko koma ti makiam-ammo kadakayo, ading,” impakaammo ti baro. “Venerando Reyes…”
Inyangad ni Lita ti rupana iti apagapaman idinto a pinespesanna ti naigawgawna. Nadlawna a sipapasnek a mangbuybuya ni Venerando iti aramidna. Pidutenna koman ti sumaruno a gawgawanna, ngem napasardeng. Saan la ketdi nga agbiddut a ti baro a sisasango ita kenkuana ti akinlupot iti pidutenna nga ibalnaw.
Pidutenna a saan ti maris asul a T-shirt. Ngem apay koma a saan? Adda kadi pagdaksanna? Ket nalagipna manen daydi kakaisuna a gundaway a nakisarita kadagiti ag-Reyes. Pinidutna ngarud ti lupot.
“Ne, daytay met gayam T-shirt-ko dayta? No kasta… sika ni Estrelita!”
“Wen, siak, mister. Siak ti anak ti mangilablaba kada papangyo.”
“Tagigasatek daytoy a bigat a pannakaam-ammok kadakayo. Ammom, nangngegko ti panangyunay-unay ni papang ken ni nanangmo idi kalman iti panangpalubosna koma kenka nga umay makisala inton rabii idiay balay. Kayat kano ngamin ni papang a mayam-ammoak ta panggepna ti panagnaedmin ditoy. Ngem nasaysayaat pay ta nagranata ditoy ta siakon ti mangawis kenka. Mabalin kadi?” Saan a naigawid ni Lita ti irarabuy ti isemna, a kineltayna met laeng a dagus.
“Padpadaanankanto no rabii,” kinuna ni Venerando. “Ne, ammok a dimo kayat nga adda makakita kadata a dudua ditoy. Innakon, ngem ipakpakaunakon ti naragsak a Paskuam.” Ket immadayon ni Venerando.
NANGATO pay laeng ti init iti kamalman dayta nga aldaw idi sumangpet ni Nana Sencia. Imbaga kano da Mr. Reyes ti nasapa a panagawidna tapno adda panawen ni Lita nga agrubuat a dumar-ay iti pasala.
“Napakumbaba met laeng a kas kadagiti dadakkelna ti kakaisuna nga anakda,” kinuna pay ni Nana Sencia. “Ammom, itay mangan, impapilitna a makisangoak kenkuana. Ti bainko.”
Inuray ni Lita nga inayon ti inana ti panangipadamag ni Venerando iti panagkitada itay iti karayan, ngem dina nauray. Saan ngata nga imbaga ni Venerando iti inana ti panagsarakda?
“Diak mapanen, nanang,” kinunana idi agangay. “Kababain laeng a mailaokak sadiay.”
Kinita ni Nana Sencia ti anakna. Ammona ti gapu ti pagkedkedan daytoy.
“Ngem addanto masao da Mister Reyes…”
“Saan ngata met. Didanto pay ketdi madlaw ti kaawanko sadiay.”
“Imbagana nga adda pangkellaatna kenka kalpasan ti panangdamagna no kaanonto ti panagturposmo.”
Naawis ti panaggagar ni Lita iti impadamag ti inana. “Dina imbaga no ania, nanang?”
“Saan. Ket nagbainak metten a nangdamag.”
Ngem inkeddengen ni Lita ti dina idadar-ay iti pasala dagiti ag-Reyes. Saan metten nga impapilit ni Nana Sencia ti idadar-ay ti anakna.
NASAPA a nangrikep da Lita iti rabii. Nasaem daytoy kenkuana, ta adu dagiti agtapat, ngem nasaysayaat a mangrikepda a masapa sa iddependa ti silawda tapno labasan dagiti agtapat ti balayda. Gapu iti ipapan ni Nana Sencia iti balay dagiti ag-Reyes, saan a nakaaramid iti tupig nga itedda koma kadagiti agtapat. Awan met ngarud ti uray sagsisiping la koma nga itedda kadagiti ubbing.
Nasaem daytoy a Paskua ken ni Lita. Naidignay pay a nagsakitan ti nakemna ti agdama a sasaadenna.
Makalulua ni Lita iti iddana. Naulimek met ti inana. Pagammuan la ta sininga ti timek iti daga ti ulimek a nagari iti uneg ti balayda.
“Apo! Umayak man, apo!”
Kasla agar-arapaap ni Lita. Malasinna ti timek nupay itay la bigat a nangngegna. Ni Venerando!
Bimmangon ni Nana Sencia. Sinindianna ti kingki iti uluananda. Kalpasanna, isun ti napan nangitamdag iti silaw.
“Nana…” Naragsak ti timek a nangngeg ni Lita a di pay nagkuti iti nagiddaanna. “Di met immay ni Lita?”
“Ladingitek, nakkong—“
“Matmaturog kadin, nana?”
“Umulika, a,” kinuna ni Nana Sencia.
Dinagdagus ni Lita ti bimmangon. Awanen ti panawenna a nagsukat. Simmango lattan ken ni Venerando.
“Immayak,” kinuna ni Venerando, “ta umayka koma sukonen.”
“Ladingitek, diak makaumay.”
“Agur-uray da papa ken mama. Pangngaasim—“
“Naladawen.”
“Saan pay. Manarimaan pay laeng ti panagsangpet dagiti sangaili.”
“Wen ngamin, anakko, kababain,” imballaet ni Nana Sencia.
Tinaliaw ni Lita ti inana. Nakitana ti kasla panagpakpakasi daytoy tapno mamagusto.
“No kasta, urayendak ngarud biit.”
“Wen. Uray dakayo, nana, umaykayo koma met.”
Napataliaw ni Lita. Inurayna ti sungbat ti inana. Ket kasla nabang-aran idi kinuna daytoy: “Ni la Litan, nakkong, ti umay. Baket dataon a dumar-ay kadagiti kakasta a bambanag.”
Limmag-an dagiti gunggunay ni Lita a nagrubuat. Simrek ti inana ket tinulonganna a nagsukat.
“Umaykonto met la itulnog, nana,” kinuna ni Venerando idi agpakadadan.
Iti balay dagiti ag-Reyes, a sumagmamano la a ligason ti kaadayona manipud iti balay da Lita, nakaranraniag ti aglawlaw. Arintukiaden ni Lita nga agtuloy.
“Sige, saanka koma nga agbabain,” kinuna ni Venerando.
Sinabat dagiti dadakkel ni Venerando ida. “Ni nanangmo, Lita?” sinaludsod ni Mr. Reyes.
“Saan a nakaumay, Mister Reyes.”
“Kunami no dikan umay,” kinuna met ni Mrs. Reyes.
“Kinapudnona, dandani di immay,” kinuna ni Venerando. “Panaksakiten ti ulona, mama. Ngem agarup pinilitko.”
Limmabbasit ni Lita iti panagulbod ni Venerando. Ngem nagyaman iti nalimed ta saanen nga isuns ti mangpanunot iti nasayaat a pambarna iti pannakaladawna.
“No kasta, ibagam man, papa, ti nasayaat a damag ta bareng isu ti makapaimbag iti sakit ti ulona,” kinuna ni Mrs. Reyes iti asawana.
“Ay, wen, Lita, adda naimbag a damag nga agpaay kenka. Masapulmi ti ad-adu a katulongan idiay banko. Naammuak nga agturposkanto gayamen. Sikanto ti maysa kadagiti alaenmi.”
“A-agyamanak, Mister Reyes,” dandani di pay simngaw ti timek ni Lita gapu iti ragsakna.
“Di pay nangrugi ti sala,” kinuna manen ni Mrs. Reyes. “Irugim man, Ven, tapno saan a di nakatugaw lattan dagiti sangaili.”
“Estrelita, di la mabalin?”
Iti panagpatngada a nagkinnapet, ammo ni Lita a Paskua daytoy a dinanto malipatan.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 14, 1964 a bilang sa iti Disiembre 15, 2014 a bilang.)
