KENKA, gayyem,
Immayka kano man gayamen idi kalman ngem dinak manen nadanon. Makaguraka pay ket ngatan ta dinak latta maranaan tunggal pumasiarka. Kakaisuna pay ngarud a bakasionmo. No dinak man umay awisen a mapan makisala wenno agtapat, adu ngata ti ipadamagmo maipapan kenka… dakayo ken Binay. Nabayagen a diak nakita ni Binay ta diak met makaudongen. No naranaannak iti namitlo a yaaymo, isu koma ti nagsarsaritaanta. Dimo latta kadin itungpal? Kaasi met, gayyem. Numona, nakasingsingpet.
Masmasdaawka ngata no apay a dinak la nadanonen uray naminsan. Diak ngamin makapagindegen ditoy balay, gayyem. Adu unay ti tamingek idiay talon. Masansan la ngarud a rabiin no sumangpetak.
KLASIKO A SARITA: Angep
Ngem ita nga aldaw, Domingo, addaak ditoy balay nga agsursurat. Imbagam kano ken ni baketko idi kalman nga agpa-Manilaka ita. Kunkunam ket ngatan a saankan a napateg kaniak a kas gayyem. Ngem saan. Inton mabasam ‘toy suratko, maawatamon no apay a dinak nadanon kadagiti tallo nga aldaw a yaaymo ditoy balay.
Ammom, tunggal agdisso ti panunotko kenka, agtayab a dagus ti lagipko iti asideg ken adayo. Nalasbang ditoy mugingko dagidi ragsak ken liday, aweng ken balikas, a kimmuyog kadata kadagiti sulinek a nagtengta idi kapadesta pay ti aglang-ay. Nagkakaatagta iti maymaysa nga ikamen. Naglanglanglangta a nangan iti maymaysa a lamisaan. Kunak no agnanayonen daydi a timpuyogta, ngem naturay gayam ti panawen a mamagbalbaliw iti tao ken mamagsina iti aggayyem.
Awan pay la ngata ti nagbaliwan ti langam, ania? Gapu ta awan pay ti pakasingaan ti pigsam, di pay la ngata namki dagidi sigud a talugadingmo: narimat a mata, natarnaw a kudil, nalangto a buok ken nanakman a panagkawes. Bassit la ti paggidiatanta idi. Ngem ita, nalabes metten no kunaek a duduoganakon. Ngem diak makapagpili itan.
Idi damo nga immayka, dinamagmo kano ken ni baketko no addan nagbaliwan ti langak; no limmakayak. Ah, adun, gayyem. Dagiti pagan-anayko a pagtalon ti dakkel a mamaglakay iti langak. Kultab dagiti nalayak a badok a manta a dinait met laengen ni baketko, ken dadakkel dagiti agsumbangir a bolsada sa pay nakakitkiting dagiti manggasda. Sa ket agsapinak iti kinordonan a gris a pagatbutoy ti kagayadna, ay, awan dumakon iti duduogan. Sigud a diak kaay-ayo ti kastoy a tabas ti kawes, ammom met. Ngem kinuna ti katugangak a nasaysayaat ti putot a pagtalon tapno saan a marisirisan ti gurong a puon ti pagrarasaanna. Pudnon sa ketdi ti kinuna ni tatang ta agpapan ita, idi laeng agdadamoak iti talon ti panagrarasak iti kasta unay.
Ngem uray ania ti isusuotko, no saanak a nagpasapad, natarakiak koma met bassit. Daytoy ti makitak a mangpalaad unay iti pimmanget a rupak. Sigud la ngaruden a dakkel ti panagruprupak, kasla rimmakab pay idi nagpasapadak. Naginnanakmak daytoy. Nalaklaka met ngamin a mamagaan ti ababa a buok ngem ti atiddog. Pimmugotak nga agpayso ngem pagpiaanna, timmangken dagiti piskelko, gayyem. Pungdol kunam ket ngata koma no naarikapmo dagiti takiagko idi immayka.
Imbagam kano pay ken ni baketko a no mayatak, ikuyognak tapno pagpapasennak nga agpalpaliwa dita Manila. Nagsayaat koman, aya? Sigud ngamin a kunak a nasayaat ken manangisagutka. Makakarkarayoak nga agpayso, gayyem, ta nalagipko dagidi rabii a panagkibkibinta idiay Luneta, dagidi kasellaag ti bulan a panangtaptapatta iti daydi Bikolana idiay Quezon City. Daydi la ngaruden panagsinsinta iti kaasmang idiay Boulevard! Nakallalagip nga agpayso dagidi, ngem sabali met ngamin itan.
Kasla saanak nga agbanag a kastoy. Idi, inuy-uyawta dagiti kasado a di man la pumasiar sagpaminsan. Nagpandiling dagita, kinunkunata. Ngem nagbiddutta. Adu gayam ti pakaigapuanna. Ket ibatik dagitoy a sungbatam inton sika met ti lumaem. Ni Binay koma ti panggapuam metten nga agpanunot ita.
Diak met ketdi kunaen a pulosekon ti di pumasiar. Dakes met daytan. No pagimbagan la ketdi ti kaamaak, pumasiarak, a. Ngem no makisarsarita la ken makiin-inum dita, bay-amon. Inibbatakon ti botelia, gayyem. Pakairubuan laeng. Nakail-ilala dagiti gundaway, kunam ngata, ngem maawatannakto no sumrekka metten iti estado.
Ania ket nga agpayson ti kasado, gayyem. Bumangonak a masapa ket pasaray diak mamigaten a mapan idiay talon. Agbalsigakto pay laeng no sumangpetak, wenno sumakdo ken mangidadangak iti danum a pagdigos ‘toy agtanggad. Aglabaak pay, a, ta pasaray marimon met ‘toy ipagko a balasitang. Kasla di nakappapati, ngem pudno a natulokak itan, gayyem.
Sinalbag! Diak pay gayam nayam-ammo kenka da Tengtengteng ken baketko. Ngem uray ta nakitam idan idi immayka, diak ngarud iladawan idan. Ammok a dimo pakasdaawan no apay a Tengtengteng ti impanaganko iti tagibimi. Ngem kunak nga adu ti mangumsi, sika. Diak la kano nakapilin iti napimpintas a nagan. Uray no Tabatsoy la kano koman ta nalukmeg la ngarud. Ngem ammom ngamin, pakalaglagipak, kunak man, iti daydi nabtak a gitarak a puon ti nangbirngasanyo kaniak iti Tengtengteng gapu iti kinalaingko nga agkutengteng iti kuerdas.
Maipapan iti nanang ni Tengtengteng? (Dika kad’ gumurgura, a, iti diak panangawis idi kenka ta pettat ngamin ‘di panagkasarmi. Diantre, nariputak ket idin!) Nakurapay ni misisko, ania? Iti langa, karkardayo ken ni Flordeliza a nagdamdamuak idi. Nadlawmo ngata idi immayka a saan a mannungtong; saan a gapu ta agtanggad, ngem kababalinna dayta. Julita Bedania ti kusto a naganna, tubo ditoy Balungao a pakipagindeganmi ita kadagiti dadakkelna. Birngasam latta iti Juling, Lita, Julie wenno Itang. Kayatna amin dagita.
Kas kadagiti katugangak, naulimek ni baket. Mabilbilang ti saona iti agmalem. Ngem maipagpannakkelko ti kinasaliwanwan ti panagpampanunotna. Dika ngata mamati, gayyem, ngem iti leleg ti panagdennami, awan pay ti sinupiatko a pamanunotanna a pakaseknan ti panagbiagmi.
Idi la rabiin, a. Impalagipna manen ti panangipatakdermi iti balaymi. Imbagak a naim-imbag no makikabkabanga ken makikabkabbalaykami laengen tapno makaurnongkami. Ngem imbinsana a no makikabkabangakami lattan, awan kano ti masao a kabukbukodanmi. Awan ti maiturayanmi. Nanam-ay ti kasasaad ti mailaklak-aman, kinunana man, ngem dimi kano ammo ti awan kadakami. Dimi ammo ti umagawa. Sumadut kano ti tao a mailaklak-aman.
Kitaem laengen, isu pay ti nakalagip. Inuyawko nga agpayso ti bagik, gayyem, ta rumbeng a siak koma a lalaki ti makapanunot iti daytoy. Wen nga agpayso, no dikam makilasin, ammomi kad’ ti awan kadakami. Dikam pay ket gayamen makaipatakder iti bassit a balaymi a maatepan iti nipa ken madidingan iti sawali wenno binakol.
Naman ket no tudingannak, gayyem, no di kastoyto met ni Binay.
Ti la pakadukotak, amangan no mapakapuyko ti nakemko wenno masumokko manen ‘di nakairuamanta. Numona ta nawenakon ni baketko ken nasaokon kadagiti nakaikamangak a makilasinkaminton no malpas ti ani. Ngem sapay koma ta awanto ti pakasingaak. Kumamangak iti Apo ta Isu koma ti mangtarabay kadakami iti daytoy nga arapaapmi.
Ket, wen, dimo pay la mapanunot ti mangasawa, aya? Agadalka pay, kunak koma, ngem dayta a kinasariwawekmo, inka la agtalonen ta kaasi met da tata ken nana. Dida pay la kadi natakuatan ti aramidmo… ti aramidta, kunak ketdi, ta agpadpadata met idi?
Adu ti agkuna a nasayaat ti biag ti maysa a baro. Makapan iti kaykayatna. Adda met agsao a nasayaat ti biag ti kasado. Ta sa kano la agnakem ti lalaki no maaddaanen iti responsibilidad. Kunak kenka a pudno daytoy, gayyem. Ta pagarigannak laengen. Idi baroak pay, makaur-urnongak, aya? Pangipapaayak, aya, kadagiti ipawpaw-it da tatang? No saanak pay la a nariput kuskusitek koma pay la da tatang ita. Ngem naragsakak iti masakbayak. Ita laeng ti pannakaamirisko iti pudno a kaipapanan ti ragsak ken liday, nam-ay ken rigat.
Saanko a pangsulbog kenka dagitoy, gayyem. Kayatko laeng nga ipalagip kenka, no panggepmonto ti agsimpa, nga adu dagiti makarimon a banag a sanguem. Ket gapu ta sikanto ti agbalin a sanggir ti pamiliam, ipakitam a kabaelam ti agbalin nga ama.
Ken ipamatmatmo nga iti baet ti kinasiwawakmo, adda met kinapudno a mabalinmo nga isagut ken ni Binay.
Dagitoy, gayyem, ti gapu ti dimo nakadanonan kaniak idi immayka. Lagidawek ti saanta a panagrana. Ngem ibagak manen a napategka kaniak, idi, ita, ken iti agnanayon.
Ne, sumipnget gayamen, agkiamkiamen ti panagkitak iti sursuratek. Kastan ket sapay koma ta naawatam ti kasasaad ‘toy di manglipat kenka.
Juan
Lopez & Co., Inc.
Lopez Bldg., Room 301
Sta. Cruz, Manila
Nobiembre 23, 1959
Pari,
Sigud a saanka a managsurat iti atiddog, ket masdaawak ta atiddog unay ‘toy suratmo ita. Ket sa la naawatak ti puntiriam idi dinagdagullitko nga inutob ti panangibalballaetmo iti nagan ni Binay.
Idi immayak dita, pakuyogak la koma kenka a sumarungkar manen ken ni Binay. Manipud ngamin idi nagginnurakami ken idi nagsardengen nga agadal, saankon a sinursuratan. Bareng no mayat pay, kinunak man idi nagbakasionak. Ngem gapu ta saanka a nadanon, diak met napnapanen.
Pinagpanunotnak iti nauneg daytoy suratmo. Impapanko nga adda kayatmo nga ipasagid. Sika ti nangyam-ammo kaniak ken ni Binay idi ditoy Manila, ket impapanko a tettetelennaka ita gapu iti pananggulibko kenkuana. Napategka a gayyem ket nakunak iti nakemko a rumbeng a punasek ti pananggura ni Binay kenka.
Pimmasiarak ngarud dita Balungao idi napan a Sabado ket nagtarusak idiay balayda. Naranranaak la ketdin ti panagsaganada ta agkallaysa gayam ni Binay iti kabigatanna. Nadanonko pay ti nobio ket isu ti nakababainak la unay. Agkapurokanda, pari. Ammona gayam ti napasamakmi ken Binay, ngem iti laksid dayta, sindadaan pay laeng a mangikallaysa.
“Saannak nga ay-ayaten ni Binay,” kinunana. “Ngem masursuronakto nga ayaten gapu ta ay-ayatek.”
Nababainanak nga agpayso, pari, ket riniknak unay dayta iti panagawidko iti dayta met laeng a parbangon. Ngem iti karabiyanna, pagammuan met lattan ta mapasangpetko ni Rosie iti pagdagusak. Saanmo nga am-ammo ni Rosie ta nagasawakan idi naam-ammo ken napanunotko a pagang-angawan. Kas makitam itoy ladawanmi a nagkasar, panglaaden. Pamugoten ken nalukmeg pay.
No saanna la koma nga inkuyog dagiti dadakkelna idi, intarayak la koman. Ngem rebolber metten ti kasangsangok, pari. Ania ngarud, nagkasarkami a dagus iti kabigatanna.
Kas makitam iti adresko, pari, addan pagtrabahuak. Siakon ti simmukat iti sigud a puesto ni Rosie.
Diak la koma saritaenen ta nakababain. Ngem, ala, katawaannak latta no dayta ti kayatmo. Gasatko ngata, a. Ti pili a pili, makatumpong iti kuggangi, kunada man. Ta no mabalin, pari, apaman a makaulogak iti opisina, addaakon a dagus idiay balay. Pudnon sa ket ‘tay kunam, pari, a no saan a sika a lalaki ti agpantalon, sika ti agpandiling….—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Nobiembre 30, 1959 sa iti Abril 1, 2019 a bilang.)
