ITI panagsarsarita da Merced ken Andres nga agassawa, malasin unay ti lidayda, kas iparangarang ti kasasaadda.
“Madika ngamin, aya, no padasem ti mapan umasug kadakuada idiay Manila?” nalagip nga insingasing ni Merced iti naminsan. “Iladawam kadakuada ti agdama a kasasaadtayo. Nalabit a saanda a naulpit unay no adda la ket mairana....”
“Ngem no kunadanto nga awan ti nairana, uray no adda met, diakto la mabainan,” insungbat ni Andres. No mabalin, saanna koma a kayat ti umasideg kadagiti kakabagian ti asawana. “Di ket koma sika ti mapan ta napatpategka kadakuada ngem ti siak.”
ABABA A SARITA: Ti Basketbolista
“Dayta ti adda kenka. Un-unaem pay met ti agarapaap iti dakes. Ammoda kadi ti rigattayo no saan a maidanon kadakuada? Ilawlawagmo a nasayaat ti kasasaadtayo. Ania laengen no didatayo kaasian, kakaisuna nga ita pay laeng a mapadasantayo ti umasideg kadakuada nanipud idi nagdennata. Dakesda la unayen a tattao no saandatayo nga arayaten, idinto a nakaipaaytayo met iti ayat kadakuada iti nalabes?”
Naawis ti nakem ni Andres a nagpanunot iti nauneg. Ta no saanda la koma unay a malipit, saanna la ketdi a maitured ti mapan umasug kadagiti kakabagian ti asawana idiay Manila.
KALPASAN ti lima nga aldaw, pagammuan la ta mapasungadan ni Merced ti asawana. Iti pannakakitana iti langa, gunay ken kasasaad ti asawana, nagsidduker ngem saan met a mabuteng. Nagkalimduosan iti ling-et idinto a nalamiis met ti pul-oy ta uray la a sumarut iti kudil. Idinto a sumabat koma, awan ketdi ti dumana iti pasok a naipalok iti daga. Idinto nga umisem koma, ta rumbeng metten a mailiw gapu iti lima nga aldaw a pannakaipusingna iti denna ti naanus nga asawana, ad-adda ketdi a kasla naliday unay ti riknana.
“Ania ketdin, aya!” kinuna ni Merced a kasla nabasana a silalawag iti maysa a pagbasaan dagiti napaspasamak ni Andres iti napananna.
“Awan ti aniamanna. Bay-amon a panunoten. Agdawattayo iti kaasi ti Dios tapno ilayonna ti mangsaranay kadatayo, bareng no mapalabastayo pay daytoy a rigat.”
“Aginanaka ngaruden ta saakto agsaludsod kenka no madamdama.”
Limmaemda ngem iti pannagnada, madlaw nga agdanggay unay ti dagsen ken rigat dagiti sakada a mayaddang. Agpadada a naliday.
Nagidasar ni Merced ket nangan ni Andres. Ngem nupay napalalo a bannog ti lalaki gapu iti naunday a baet a nakaktanganna iti lugan, naisamirana pay laeng ti panangalana iti tagibida ket sinaklotna kabayatan ti pannanganna. Masansan a matmatanna ti rupa ti anakda ket naliday man unay dagiti matana.
“Andres,” inriing ni Merced idi namnamaenna a nakapalpan ti asawana. “Nupay matingitingko no ania ti napasamak kenka iti ipapanmo kadagiti kakabagiak, kayatko nga iti ngiwatmo met laeng ti pakangngegak no kasano ti panangsabatda kenka: no kas maysa a kabagian, sangaili, sabsabali a tao wenno kasla aso.”
“Uray saan la koman.”
“Pangngaasim ta ibagam. No adda rebbengna nga agladingit gapu iti pannakapaaymo, awan sabali no di siak ta siak ti kabagianda.” Ket kayatna ti agsangit ngem saanna a mayesngaw.
Naguyad ni Andres iti kakaisuna a tugawda nga agbutuabutuag. Sinusopna ti pinadisna, sa rinugianna ti nagipalawag.
“Nagdagusak iti balay da Kayong Joaquin. Nairana a ti la asawana ti adda ta saan pay a simmangpet ni kayong manipud iti opisinana….”
“Kasano ti panangsangaili daydiay nga ipagko kenka?” inyallawat ni Merced. “Uray, a, no naikkatna met la ti kinapalangguadnan nga agsasao?”
“Nasayaat,” insungbat ni Andres ngem kasla adda kalkaluban ti timekna. “Naragsak ti panangkablaawna kaniak. Pinagtugawnak iti maysa a napintas a sopa. Nagpapateg amin dagiti alikamenda iti uneg ti balay. Dakkel gayam ti sueldo ni kayong ta nasurok kano a lima gasut iti makabulan....”
“Kasta met la gayam, apay ngarud a....”
“Agurayka, Merced,” kinuna ni Andres iti nabannayat a panagbalikas. “Imparangarangko ti ragsakko, saan la a gapu ta makitak manen ida no di ket gapu pay iti namnamak nga adda nasayaat a bunga ti panggepko. Dinagdagusko nga inruar ti tallopulo nga iklog nga agtungpal kadakuada. Napalalo a ragsak ni abirat nga immawat, ken kasta met a saanna a masurotan no kasano ti panagyamanna gapu iti impasarabok. Di nagbayag, sinaludsodna no ania ti gagarak. Gapu iti nalaus a ragsakko, ken gapu iti namnamak a mabalindatayo a saranayen, dinagdagusko nga inlatak ti panggepko. Imbagak ti gagarak. Ngem dagus man a nagpukaw ti raniag ti rupana. Kinunana nga awan kano ti mabalinda nga ipasublat ta adu ti pagbusbosanda. Imbagana pay a dagdagusek ti mapan iti balay da Tio Marcos amangan no diak madanon. Gapu iti ayatko iti kasdi nga insingasingna, dinagdagusko ti immulog, nupay kayatko koma nga urayen ni kayong.”
“Dina la nalagipen a sinaludsod no nanganka wenno saan pay?”
“Saan, ngem nalabit a nalipatanna laeng.”
“Dina imbaga nga agsublika?”
“Saan metten.”
“Ket saanka a nagsubli a pulosen?”
“No sika ti siak, nagsublika ngata pay?”
Saan a simmungbat ni Merced, ket namrayanna la ti nangamil iti bibigna ngem naglabbet a gura ken pungtot ti immapay iti riknana.
“Nadanonko ni Tio Marcos iti balayda. Napintas ken dakkel gayam ti balay da uliteg a Marcos, ken dakkel met ti paspastrekenda iti tagilakoda.”
“Ania ti imbagam kadakuada?”
“Agsapulak iti panggedak, kasta ti kunak, ta diak koma kayat ti mapaay iti yuutangko, nangruna ket negosio ti tengtenglenda. Ammok a di rumbeng nga umutangak iti puonanda.”
“Ket ania ti kunada, didaka la maikabil nga agbagbagkat wenno babaonenda?”
“Mabalin kano met ketdi, ngem mabainda a kasta laeng ti isagutda kaniak a pagsapulan. Adda kano naglusulos iti saadna ket makasapulda iti sukatna. Sawen kadi pay no kasano ti ragsakko? Agingga iti insarunoda a diak kano kabaelan, ta diak ammo ti aramidna agsipud ta nababa kano met ti adalko.”
“Naimbag man ta dida nasao a nababa ti adalmo idi makitadaka a kakaasi la a mangikamkamakam iti paglinongantayo no umakartayo idi iti paglemmengan? Diak la impagarup a kastada. Linalaisdaka idi damo, ngem nakipangan ken immaponda met la kenka idi gubat. Itan, ita ta awanen ti kayatda, sawenda a nababa ti adalmo. Dina la koma imbagbagan, a, nga adda naglusulos a masapul a masukatan.”
“Saanka koma a makaunget, Merced. Pudno ti insawang ni Tio Marcos. Ammom dayta.”
“Uray, a, no nalagipdaka met la a pinakan?”
“Kunam ngarud, baket, ket diak naibaga ken Tio Marcos a saanak pay a nangan idi sumrek. Nagtugawak iti beranda ta isu ti nangsabatanna kaniak. Saan a nagbayag, pinanawannak ket impagarupko la no agsubli ngem saan metten.”
“Ket dagiti kakaduana iti balay, didaka la naitureden a pinastrek?”
“Dagiti la babaonenda ti adda, ket awan met ngarud ti am-ammok kadakuada ta awan met ti babaonenda idi immayda nagpaing ditoy.”
“Pangalaanda ngamin? Nalabit a sika ti ninamnamada a baonenda ditoy? Agaluad dagidiay a tattao! Di ket aggubat koma manen ta kitaek no adda pay naanus nga Andres nga umayda pagkamangan.”
“Pagtalnaem ti panunotmo, Merced. Saan a panunot ti anak ti Dios ti kasta. Dawatem nga umay manen ti gubat tapno makabaleska? Saan. Idawdawatmo ketdi ti panagbalbaliwda ta bareng no malagipdatayo met la a saranayen. Mailibakda kadi iti riknada a saandatayo a kabagian?”
“Awan ti maikadua nga aldaw kadagidiay a tattao. Ngem no isu ti adda masapulda, aldawda amin nga aldaw. Ngem no maikkanak pay iti gundaway, balsek met ida iti nasaksakit ngem ti impaayda kenka. Ay, wen, malagipko, asino ngarud ti nangtedam kadagiti orkidia nga isagutmo koma ken ni Ama Marcos?”
“Ay, wen, saaanko gayam a nasao pay kenka. Apaman la a nakitana ida, dinagdagusna nga innala, ket napalalo ti ragsakna....”
“Pagpatpatayan daydiay a lakay ti orkidia....”
“Wen, ammok. Imbitinna ida iti batog ti tawada ket makais-isem pay a nangbuybuya.”
“Met la gayam, apay a kasta ti imparangarangda kenka? Dimo koma met la innala dagiti orkidia idi pumanawka?”
“No nalpasen a nayula, saannan a rumbeng a dildilan.”
“Ay, nasakit ti nakemko iti kasta a sinagabam idiay Manila, Andres.” Ket nagsangit ni Merced. Saanna a naterred ti panagarubos ti luana gapu iti asina iti asawana.
“Apaman la a nakitak a pimmanawen ni Tio Marcos, dinagdagusko metten ti immulog. Naimbag ketdi ta adda pay nabati a salapi iti bolsak ta adda pay inggatangko iti pinangpedpedko iti bisinko.”
“Sadino ngaruden ti napanam, kalpasanna?”
“Nagturongak iti pagnaedan ti maysa a gayyemko a tagaditoy met laeng. Nupay sirok la ti pagnanaedanna ta isu met ti kabaelanna nga abangan, nasarakak ketdi ti nasayaat a pannakasangailik ta aggayyemkami la ngarud: nagkaadalan ken nagkakaayamankami idi ubbingkami pay.”
“Apay a dimo dinagdagus ti nagawid idi kasdi ti sinagabam iti naulpit nga ipag ken ulitegko?”
“Kasano ti panagawidko no naibus metten ti balonko? Ammom met a salapi laeng ti natda kalpasan ti panagbayadko iti pletek.”
“Ket ania ngarud ti inaramidmo?”
“Nakipagnaedak iti gayyemko ket pinadasmi ti nagsapul iti pagtrabahuak. Ngem daksanggasat ta lima nga aldawmi a nagnagna nga awan ti nagunggonami. Naiparipiripko ketdi iti naudi a rabii ti ayatko nga agawid no adda koma pagpletek. Nakita ti gayyemko ti ragutko. Kinissiimanna ti asawana ket dinagdagus met ti babai ti nangiruar iti sabut nga alkansia kano ti anakda. Binurakda ket impapilitda nga inted kaniak ti lima a pisos.”
“Nagsam-iten ti panagpuspuso dagidiay pada a marigrigat! Makita ken makaam-ammok koma man ida. Sapay ta supapakan koma ti Dios ti ayatda kenka!”
“Sapay koma.”
DUA a tawen ti napardas a naglabas. Nalasat met laeng da Andres a sangaamaan ti rigat.
Nakadanon manen iti ilida ti damag ti panagbettak ti sabali a gubat.
Nadlaw dagiti tattao, nangnangruna dagiti agindeg iti Manila ti sapada a mangpanunot iti namnamaenda a nasayaat a pagkamanganda. No mabalin, saanda a kayat a makamakam ti bisin ida iti uneg ti siudad. Umanayen a nagnakmanda daydi napasamak idi immay dagiti Hapones.
Iti maysa nga aldaw, nakaawat ni Andres iti maysa a surat a naggapu iti Manila. Dandani pay pinigis ni Merced idi napaneknekanna a naggapu iti ulitegna. Naimbag la ketdin ta naikanawa met laeng ni Andres. Kuna ti surat:
“Andres ken Merced: Idi la kalman a nagsaokami ken Joaquin maipapan iti aramidenmi no kas mapagteng manen ti sabali a gubat. Nagtulaganmi a dita met laeng ti pagkamanganmi ta nataltalged met la ti panunot no agtitipontayo amin iti maymaysa a disso no adda peggad. No adda rigat ti maysa, di kadi pagbubuligan. No umay ni patay, di kadi agkakanunongtayo amin. Ngem, annakko, malagipko ita nga isaridat. Diantre, immay ni Andres ditoy iti naminsan, kakaisuna la unay nga isasarungkarna ngem di met la nagbayagen. Saanna kano pay nga inurayen ti kayongna. Ladingitenmi ti awan a naipasarabo ken naipabalonmi idi nagawid ngem kasano ti panangtedmi ket saanmi metten a nakitkita. Agsuratkami met koma idi ta mangipaw-itkami iti kuarta ta nasao ti asawa ni Joaquin a nalipitkayo kano, ngem saanmi met a masango ti mapan mangipaw-it ta adu met ti pakakumikomanmi. Ala uray, annakko, ta saan met a maymaysa ti aldaw! ‘Toy ulitegyo a di makalipat, Marcos.”
“Kitaem, kitaem ti surat ti napalangguad! Inunana nga imbaga ti kayatna ngem ti idadawatna iti pakawan gapu iti babakna. Sika pay ti pinabasolna iti kaawan ti naipabalonna.”
“Ti nalpas, nalpasen, Merced. Uray ta nakalasattayo met iti rigat. Sungbatam ketdi ket ibagam a sididiaya ti balaytayo nga ulianda no ditoy ti kayatda nga umay pagsalakanan no kas pagarigan.”
“A, saanen! Saanen!” pinigispigis ni Merced iti babassit ti surat a kasla panangipapasna iti pungtotna.—O
(Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Hunio 25, 1951 sa iti Hulio 31, 2017 a bilang.)
