SUMAGMAMANON a tawen ti napalabas, inawisnakami ti gobierno lokal ti Tagudin, babaen ken Gloria Agas, mannurat met laeng ti Bannawag, a maysa kadagiti mangsaksi iti pannakalukat ti maysa a historikal nga eksibision dagiti ladawan iti biag ti maysa kadagiti mararaem nga annakna.
Naisentro daytoy nga eksibision iti biag ken gapuanan ni Kapitan Pedro B. Navarro, umuna a Filipino a nagbalin a konduktor ti Philippine Constabulary Band—ti banda a nabuangay idi panawen dagiti Amerikano ken bigbigen ti agdama a Philippine Army Band a nagtaudanna.
Naisayangkat ti eksibit a kas pagraem ti ili kadagiti naindaklan a gapuanan ni Navarro iti tay-ak ti arte ken kultura a nangitan-ok ken nangipaay met iti dayaw iti ili ti Tagudin.
Naangay ti eksibit iti maikadua a kadsaaran ti balay ti ili ti Tagudin.
La Union, intandudona ti kultura babaen ti Dinengdeng Festival
Anak ti Tagudin
Dakdakamaten dagiti rekord ti Kolehio ti Musika ti Unibersidad ti Pilipinas, dagiti arkibo, ken dagiti sinurat ni Dr. Mary Talusan a maysa a patneng nga Ilokano ni Navarro. Maysa nga etnomusikologo ni Talusan nga apoko ni Navarro.
Nayanak ni Navarro idi Septiembre 17, 1879 iti Tagudin, Ilocos Sur. Kadagidi a panawen, paset pay laeng ti daan a probinsia ti Montañosa ti Tagudin.
Kakaisuna nga anak da Pedro Bravo ken Bartola Navarro ni ubing a Pedro.
Maysa a mangngalap ti amana a nagpukaw iti taaw iti naminsan nga isasalogna. Agtawen iti nasurok a walo ni Navarro idi naulila iti ama.
Simrek a kas niño de coro (choirboy) ni Navarro iti simbaan ti Tagudin. Iti panagtalinaedna iti kombento, nasursurona ti canto llano, ken ti agtokar iti biolin ken plauta.
Kadaanan a kanta ti simbaan ti canto llano nga addaan iti nawaya a ritmo ken maisurot ti kompasna kadagiti balikas iti liturhia. Nasursurona dagitoy iti laksid ti kaawan ti pormal a mangisursuro iti musika iti ilina.
Napaliiw ni Padre Mariano Ortiz, padi ti Tagudin, ti napasnek a panagduyos ni Navarro iti musika. Gapu iti daytoy, kinadua ti padi ni Navarro a napan iti Manila.
Simrek manen a niño de coro ti kombento ti San Agustin ti agtutubo. Ditoy ti nakasursuruanna iti nangatngato pay nga adal iti musika-- manipud ken Marcelo Adonay a kadagidi a panawen, maysa a nalatak a “Maestro di Cappella.”
Capella ti awag iti panagkanta ti koro nga awan ti mangdanggay nga instrumento. Mabalin a maaramat ti timek a mangtulad iti uni ti instrumento wenno mapagdadanggay dagiti nagduduma a timbre ti timek dagiti agkanta.
Manipud iti daytoy a musiko a naadal ni Navarro ti solfeggio, harmonia musika ken ti nangatngato nga agpang ti panagtokar iti biolin. Solfeggio ti awag ti pannakasanay dagiti musiko nga agkanta ken agbasa iti nota.
Nagsursuro pay ni Navarro ti panagputar iti musika manipud ken Jose Masllovet, maysa a Kastila a propesor iti biolin.
Maysa pay kadagiti inadalna ti historia ti musika a sinurat dagiti nagduduma nga autor.
Idi panawen dagiti Amerikano, nagbalin ni Navarro a kameng kadagiti nagduduma a gunglo dagiti musiko iti Manila. Binaliwanna met ti apeliedona manipud iti Bravo iti Navarro nga apeliedo ti inana.
Maysa kadagiti nagkamengan ni Navarro ti Philippine Band of Manila iti panangiturong ti maysa a konduktor nga Amerikano a ni Charles Mindt ti 29th U.S. Volunteer Band, ti 6th U.S. Artillery Band, ken ti 30th U.S. Infantry Band.
Idi 1902, ginutigot ni Teniente Walter H. Loving ni Navarro, agtawen idi iti 23, nga agkameng iti kabbuangay a Philippine Constabulary Band (nabuangay ti banda iti kallabes a tawen, 1901). Ni Loving, maysa nga Aprikano-Amerikano, ti konduktor daytoy a grupo.
Nagpabpabuya ti PC Band iti Estados Unidos ken Asia a nagpaayan ni Navarro a kas kangrunaan a musiko ken katulongan a konduktor ni Loving. Ti met piccolo ti instrumento ni Navarro kas soloista. Maysa a klase ti mapuyotan nga instrumento ti piccolo iti pamilia ti plauta.
Idi nagbaniaga ni Loving iti Europa iti nabayag, ni Navarro ti nangisuno a konduktor ti banda.
Naidalit ni Loving idi naangay ti Panama-Pacific International Exposition idi 1915 ket ni manen Navarro ti nangisuno kenkuana a kas konduktor.
Iti daytoy a panangisuno ni Navarro ken ni Loving, nakaawat iti balitok a medalia ken panagraem manipud kadagiti nalatak a konduktor dagiti banda iti lubong.
Nagretiro ni Loving idi 1916 gapu iti kumapkapsut a salun-atna. Ni Navarro ti nangsukat kenkuana a kas konduktor ti PC Band manipud iti dayta a tawen agingga iti sumuno a tawen (1917).
Kadagidi a panawen, daytoy a banda ti kalatakan iti sibubukel nga Asia.
Naglatlatak daytoy a banda gapu kadagiti naisangsangayan a kabaelanna iti tay-ak ti musika iti Filipinas ken iti Estados Unidos.
Am-ammo pay daytoy a banda a kas umuna a banda iti ruar ti Amerika a kas kangrunaan a banda (lead band) a nagtokar iti inaugorasion ti maysa a presidente ti Estados Unidos—idi nagtugaw ni William Howard Taft, dati a Gobernador Heneral ti Filipinas, a maika-29 a presidente ti Amerika idi 1909. Ni Taft ti umuna a naggobernador heneral nga Amerikano iti Filipinas ket bayat ti kaaddana idi iti Filipinas, kinalikagumanna nga adda koma mabuangay a banda militar ti Filipinas a maipada iti laing ti agdindinamag idin a United States Marine Band.
Nagretiro ni Navarro a kas kapitan ti Philippine Constabulary idi 1926. Kalpasanna, pinundarna ti Banda Ligaya ti National University. Babbai amin dagiti kameng daytoy a banda.
Naaw-awagan ni Navarro a kas John Philip Sousa ti Filipinas. Maysa a nalatak a kompositor ni Sousa a naam-ammo a kas “Ari dagiti Martsa.”
Nakaputar ni Sousa iti 136 a martsa agraman ti “The Stars and Stripes Forever,” ti martsa national ti Estados Unidos.
Maysa ni Sousa kadagiti nangraraem ken ni Navarro a kas musiko ken konduktor ti banda.
Aktibo ni Navarro iti musika agingga iti ipupusayna idi 1951 iti tawenna a 72.
Tan-ok ni Ilokano
Rumbeng laeng ti panangitan-ok ti ili ti Tagudin iti maysa nga anakna. Iti panangitan-okna ken Navarro, intan-okna pay ni Iokano.
Iti pananglukib dagiti umili ti Tagudin iti kabibiag ken gapuanan ni Navarro, nangipaay daytoy iti inspirasion iti panangsaranget kadagiti karit ti biag.
Napateg nga adal ti impaay ti biag ken gapuanan ni Navarro iti panangtunton ti maysa a tao iti bukodna a balligi ken panagdur-as. Pinaregtana iti nasursurok ngem maysa nga addang ti kadawyan nga ambision babaen ti panangipingetna a mangitag-ay iti ordinario a panagbiag. –O
(Bannawag, Enero 1-15, 2022)
