“Kaykayatna ti agmaymaysa. Uray kasasaomi, saan a sumungbat. Kasla adda iti adayo, iti bukodna a lubong.”
IDI naammuanmi nga autista (autistic) ti apokok a ni Euwan, nagpatnag a diak nakaturog. Saan laeng a gapu ta nagpatnag met a nagsansaninglot ti manugangko nga ina ti apokok iti bangir a kuarto, no di pay ket gapu ta napasingkedan ti panamatik -- ket diak maawat – a saan a kas kadagiti gagangay nga ubbing ti apokok. Nabayagen a nariparmi nga adda naidumduma kenkuana, a kasla abnormal, ta saan nga agsao. Kaykayatna ti agmaymaysa. Uray kasasaomi, saan a sumungbat. Kasla adda iti adayo, iti bukodna a lubong.
Saan met a mangan no di subuan. Dagiti prutas a maipasango kenkuana dina kanen; urnosenna ketdi ida iti lamisaan sa bilangbilangenna. Uray idi tallonan, dina pay ammo ti mangan nga is-isuna. Nupay insursurok nga agiggem iti kutsara ken tenedor ken uminum iti baso, nagbayag a nasursurona. Dina pay ammo idi ti makilangen kadagiti padana nga ubbing; saan a pulos makiay-ayam kadakuada. Adda met ketdi ni Tham, ti anak ti katrabahuan ni amana, a mayat a makiay-ayam kenkuana, ngem mabiit laeng a makisango ken ni Tham. Mapan iti sabali a suli. Panawanna ni Tham nga agay-ayam nga is-isuna. Uray itugotda kadagiti bertdey dagiti ubbing saan a pulos a makilang-ay. Adda latta iti saklot ni inangna wenno iti yayana. Dakkel a parikutmi ti kasasaad ni Euwan. Kasanon no aglaklakay a saan a normal ti biagna?
Na-diagnose ni Euwan nga autistic. Highly functional autism (HFA) kano ti klase ti autismona. Grade 3 ti reading level-na idinto a tallo laeng ti tawenna-- ngem naudi a nadebelop dagiti dadduma a kabaelanna nga aramiden a gagangay kadagiti normal nga ubbing. Saan unay idi a makabalikas. Isu ngata a masadut nga agsao.
Diosdado Banatao, 76, Cagayano a computer genius, entrepreneur, pimmusay
No pagtugawenmi iti sango ti TV idi dua ti tawenna, maipigket dagiti matana iti iskrin ket saan a pulos mauma. Pagaayatna a buyaen dagitay saan a buyaen dagiti padana nga ubbing ta boring kunada, a kas koma iti solar system, dagiti planeta, ti init ken bulan bayat ti panagrikusda iti law-ang. Gapu ta kanayon ti panagbuyana kadagiti dokumentario a kakastoy, natuladna ti lengguaheda. Idi kayatna ti agsao, English ti pagsasaonan.
Ammona met idin nga inaganan dagiti letra iti alpabeto nupay saan pay unay a makabalikas ta dina ngarud kayat ti agsao. Ken maitudonan no ania dagiti bandera dagiti pagilian. No agpabasa idi iti istoria, agriri no libtawak a basaen ti maysa a panid ti libro ta kasano a diak libtawan ket kasla di met agdengdengngeg ta dina pay kitkitaen ti basbasaek. Ngem isangitna no diak sublian a basaen ti linibtawak.
No madigosmin iti bigat, ukagennan dagiti librona a kaaduan a saan a para ubbing. Sa agsurat. Isursuratna dagiti letra ti alpabeto. Wenno agdrowing. Dimi napakadaan a maisuratnan ti naganna nga awan saksakarenna. Dimi pay met naisuratan iti pagsakaranna ta agtallona pay met laeng idi. Makabasa metten ta dua laeng ti tawenna idi pinagay-ayammin kadagiti letra ti alpabeto. Insurok a basaenna dagiti letra nga urnosek. Sag-uuppat a letra laeng ti urnosek sa basaek. Idi kuan, isu metten ti simmublat a nagurnos. Ti umuna unay nga inurnosna: BIBLE STORY.
Nasapa met a nakasursuro nga agbilang ken ag-skip counting nga isu laeng ti nangisursuro iti bagbagina babaen ti Math a libro a ginatang ni inangna. Naminsan a dina italtalek ni inangna, imballaag daytoy, “Euwan, I’ll count up to 100 by 10!” Dinardarasna met nga insungbat, “No, by 9!” Nakudkod, piman, ni inangna ti ulona ta agingga laeng iti 27 ti nabilangna.
Adda met ngamin sulsulpengna. Binulladak naminsan ta makaungetak unay. “Why, Wowa? Do you want to kiw me?” kinunana ketdin.
Iti maysa nga aldaw idi makabalikasen, immawag ni amana a sukatak kanon isuna ta dagasenna ta adda papananda nga agama. Ngem dinak italtalek ket nakasuronak. “Euwan, come right away before I die!“
Nagdalagudog nga immasideg, “Are you going to die, Lola? Will Papa get sad?”
“Yes! I’m about to die of frustration.” Idi sumangpetda adda pay la iti ruangan, impukkawnan, “Lola, are you dead?”
Uppat ti tawen ni Euwan idi ageskuela iti Kindergarten. Ngem dina kayat nga intuloy ta impagarupna ngata no agbasa ken agsurat ti aramidenda ngem ad-adu met nga agkanta, dumngeg iti istoria ken agay-ayam ti ar-aramidenda. Gapu ta dinan kinayat ti nagsubli, binay-anen dagiti dadakkelna. Intuloyna ti nagbasabasa kadagiti libro iti siensia kada heograpia. Kayatna a basabasaen ti maipanggep kadagiti spaceship. Isu nga idi napanda idiay Dominican Republic, dimmagasda idiay US tapno makitana ti NASA. Idin a nagambision nga agbalin nga astronaut. Binay-anmi laeng nga agarapaap ta autistic ngarud ngem nakipagarapaap met ni inangna ta no ituloy kano ni Euwan, ipaypaysona ti mapan agyan idiay US.
Nabayag idi a binasbasa ni Euwan ti nakitana a libro iti pisiolohia. Ket naikabesana dagiti paset ti bagi, naisuratna pay ti naganda iti spelling booklet a ginatang ni inangna. Naukagak dagiti nadumaduma a paset ti nervous system, digestive system, reproductive system, skeletal system nga insuratna. Madrowingna dagitoy body system nga awan sakarenna sa isuratna dagiti naganda. Nakitak a nagisurat kadagiti paset ti circulatory system nga awan nagkopiaanna.
Iti maysa nga aldaw nga agab-abayda ken inangna, imbagana nga ammona no sadino ti pagruaran ti ubing no maipasngay. “It’s here,” kinunana. Imkis ni inangna. Imparabawna ngamin ti imana iti baba ti pus-ong ni inangna. Urayak la nagayek-ek.
Maysa a balakad ti developmental pediatrician ti panangiserrekda ken ni Euwan iti pagadalan a makaited iti gundawayna a mangasa ken mangpabaknang iti ammona tapno makapagwaywayasto nga agbiag. Inserrekda ngarud iti Abba’s Orchard—maysa a Maria Montessori School iti Taguanao, Cagayan de Oro City. Nangina ti bayad; 120,000 a pisos ti makatawen ti tuision ti Kinder sabali laeng dagiti dadduma a bayadan. Gapu ta adayo unay ti pagadalanda, naunday bassit ti biahe a mapan idiay. Nangtangdanda iti mangimaneho iti luganda ta ti met laeng aglugan ti ammok. Kaduak a mapan iti eskuela; sa mapanminto alaen iti malem. Bayat ti biahe, trabahona ti agikabesa iti multiplication table agingga nga ammona payen ti table of 12. Pagaayatna ti classroom activity-da idiay Abba’s nga agisurat iti nagan dagiti lugar iti blangko a mapa dagiti nadumaduma a kontinente iti lubong. Nagalisto nga agisurat a dinan mirmiraen ti globo, idinto a siak, pusipos a pusiposak iti globo ngem diak latta makita diay umno a nagan ti lugar a masapul nga isurat iti blangko a mapa.
Maymaysa ti kinayat ni Euwan a ginayyem idiay Abba’s, ni Bodie, maysa a Fil-Am. Kasta unay sangitna idi napan nagnaed da Bodie idiay Manila ta dinanton pulos a makita isuna. Nasursurona met laeng nga inawat ti pannakigayyem ti maysa met laeng a classmate-na a ni Rio idi saan lattan a nagsubli ni Bodie. Gapu iti pandemia, online laengen ti klase dagiti ubbing ket nakainanakam met laeng iti gastos ken sikor ti agitulod-agsukon kenkuana. Idi agpukpukawen ti COVID, dinan kinayat ti nagsubli idiay Abba’s—ket naayatanak met.
Maysa pay a balakad ti developmental pediatrician ti panagpa-speech therapy ni Euwan tapno masanay kano a makilangen. Idi nalpasna ti speech therapy, naisublat ti occupational therapy. Pagsayaatanna ta gapu iti occupational therapy, naituloy dagiti nasursurona iti Abba’s a kas iti mangan nga is-isuna, manginnaw iti platona, agwalis (agsagad), agisuot iti medias ken sapatosna.
Iti kaasi ni Apo Dios, saan metten a malasin nga autistic ni Euwan kalpasan a naka-therapy. Saanen a Wowa ti awagna kaniak a kas idi. Lola, kunana itan. Nasobraannan sa payen ti makilangen iti tao ta saanen a mabain a makisarita uray kadagiti nataengan. Saan nga agsao ni Euwan iti Bisaya wenno Tagalog, isu a dinamag kano ti therapist, “Is your father a foreigner?”
Dagus met kano a simmungbat: “No, but I have a foreign accent.” Uray no padak met, piman, nga Ingles kinamatis ti ammo ti amana a kas kuna dagiti kakabagianmi nga Ilonggo. Pudno a nalaingen a makiistoria. Kunana ngarud, “The problem with me is, I talk too much.” Ket adu a salsaludsodenna kaniak a diak masungbatan, a kas koma no apay nga awan ti makaammo iti dagsen ti init, wenno ania ti pagilian a tallo ti kapitoliona.
Adda itan iti Grade 3 ni Euwan ditoy Golden Boulevard Adventist Elementary School, agdua gasut laeng a metro manipud iti balayda. Gagayyemna amin a classmates ken schoolmates-na. Makilangen ken makilang-ayen kadakuada. Ken saanen a mabain a tumabuno kadagiti pasken dagiti ubbing. Ammonan ti agsao iti Bisaya ken Filipino. Pagaayatna ti Science ken Math. Isu ti Sci Kid iti segment a “Kids of Hope” iti Hope Channel South Philippines a mabuya iti tunggal Sabado iti alas siete treinta iti bigat. Paboritona a basaen ti Biblia, maistoriana dagiti kabibiag dagiti tattao iti Biblia uray dagiti paspasamak iti biagda. Ammonan ti mangidalan iti kararag. Mamati a ni Apo Jesus ti Mannubbotna. No idi tallo ti tawenna ambisionna ti agbalin nga astronoto, ita kayatnan ti agbalin a misionario a doktor (missionary doctor) Sangkasaona ti itutulongna kadagiti awanan taraon ken pagtaengan isu a tunggal agkasangay, masapa a mapanda agpakan kadagiti street children ken kadagiti nagannak kadagitoy idiay Divisoria, Cagayan de Oro City.
Naawatkon nga autistic ti apokok ngem saankon nga ibilang nga abnormal; ketdi pagyamanak unay ti naiduma a talento nga insagut ti Apo kenkuana tapno aramatenna iti panagserbina iti komunidad ken iti Dios. --O
(Bannawag, Nob. 16-30, 2022)
